Borroka

• Arrasaterako errepidea moztuta

  Basilio Ugarte Urrutia (1925) Aramaio

  Nazionalek Arrasaterako errepidea moztu zuten, eta gorriek Otxandiotik berria egin zuten. Basiliok ez zuen seniderik galdu gerran. Etxean ere ez zuten kalterik izan. Gorriek ganaduren bat eraman zieten, baina ordaindu eta gero.

• Hiru anaia izan zituen gerran

  Julian Astola Argoitia (1926) Aramaio

  Julianen hiru anaia zaharragoak euskal batailoiekin borrokatu ziren. Gurasoek makina bat negar egin omen zuten, baina hirurak onik itzuli ziren etxera, Langileen Batailoitik pasatu ondoren.

• Nazionalistek kanoia jarri zuten Fraisoron I

  Joxe Mari Iraola Zabalo (1920) Anoeta

  Frankistak sartzear zeudela, nazionalistek kanoia jarri zuten Fraisoron. Gogoan du euren etxe ondotik pasa zirela. Aizkora eskatu zieten haga luze bat egin eta ikurrina jartzeko. Fraisorotik Garmenditarren etxe aldera egin zuten tiro. Euren etxe ondoan hildakoak ere ikusi zituzten. Beldurra pasa zuten garai hartan.

• Nazionalistek kanoia jarri zuten Fraisoron II

  Joxe Mari Iraola Zabalo (1920) Anoeta

  Nazionalistek kanoia jarri zuten, baina ez omen zekiten erabiltzen. Geltokiko nagusiaren semea artillerian ibilia zen eta hura hartu zuten kanoia maneiatzeko. Fraisoro ingurua. Kanoia non jarri zuten eta tiroak nora egin zituzten.

• Euren etxe inguruan bi gizon tirokatu zituztenekoa

  Joxe Mari Iraola Zabalo (1920) Anoeta

  Behin aitarekin arbi-jorran zebilela, bi gizon ikusi zituzten arnasestuka. Guardia egiten ari ziren erreketeek tiro egin zieten eta laster hanka egin zuten euren etxe ondotik behera, isil-isilik.

• Gerra hasierako nahaspila

  Felix Eskisabel Zurutuza (1929) Ataun

  Gerra hasiera gogoan du: bezperak ziren, nafarrak Lizarrustin sartu ziren, errepublikano eta komunisten bila ibili ziren, tiroa bota, batak bestea zauritu zuen... Ataungo emakume nazionalista bati ilea moztu zioten. Erreketeen buruzagia Bilbon bizi zen; eta hari buruz zabaldutako esanak gogoan ditu.

• Gerratik ihesi, eta gerra aurrera

  Felix Eskisabel Zurutuza (1929) Ataun

  Frontera joan behar zuten bi lagunek ihes egin zuten; kobazulo batean egoten ziren, eta haiei ilea moztera joateagatik, arrisku handia hartzen zuen Felixen lagun batek. Elgetan eta Arraten egon zen fronte gogorra; gerora, Gernika eta Durango aldera mugitu zen frontea. Gerra amaitutakoan, aita hil zitzaien.

• Abioia noiz eroriko zain

  Rufina Urbistondo Urdangarin (1929) Ataun

  Umea zela hasi zen gerra eta abioei begira egoten ziren, bat noiz eroriko zain.

• Bonbardeaketen babeslekuak Arrasaten

  Garbiñe Aperribai Larrañaga (1932) Arrasate

  Gerrako oroitzapen gutxi ditu: hegazkin beltzak zerutik pasatzen zirenekoa eta bonbardeaketetan Maixorrena etxeko eta frontoi inguruko babeslekuetan ezkutatu zirenekoa. Babeslekutik ateratzean geratu zen usaiaz ondo gogoratzen da.

• Atzerriko soldaduak Arrasaten

  Garbiñe Aperribai Larrañaga (1932) Arrasate

  Soldadu italiarrak eta alemaniarrak zeuden Arrasaten gerra garaian. Italiarrek jarrera xume bat zuten hiritarrengan baina alemaniarrak harroputz batzuk zirela kontatzen du.

• Soldadu italiarrei arropak garbitzen zizkieten emakumeek

  Garbiñe Aperribai Larrañaga (1932) Arrasate

  "Ferixaleku"-ko askan garbitzen zituzten arropak Garbiñek eta bere amak. Arrasaten zeuden beste aska batzuk ere aipatzen ditu. Emakumeak kontu-kontari ibiltzen ziren bertan. Soldadu italiarrak haien arropak garbitzera hurbiltzen ziren baina ez zekiten nola egin eta herriko emakumeek garbitzen zizkieten. Txinbo, "Lagarto" xaboia eta lixiba erabiltzen zuten.

• Gerra Atauna iritsi zenean

  Felisa Arza Urdangarin (1912) Ataun

  Gerra hasi zenean, nafarrak etorri ziren mendian behera. San Martinen "alto!" eman zieten hemengo soldaduek eta ez zuten aurrera egin. Gerora, herriko mutilek gerrara joan behar izan zuten. Hiru etxetako hiru mutil hil ziren gerran.

• Gerra hasiera eta orduan etorritako zorigaiztoak

  Sabino Auzmendi Arratibel (1926) Ataun

  Hamar urte zituela hasi zen gerra. Gogoan du hasiera nola izan zen: pulpitutik eman zuten nafarren etorreraren berri. Orduko ihesaldiari, tiroei, zaurituei... buruz hitz egiten du. Belaunaldi gazteenetako mutilak gerrara eraman zituzten. Hainbat gaztek denbora luzea eman zuten militar gisa.

• Gerran emakumeak ere borrokan

  Beñardo Irastortza Amiano (1928) Irun

  Gerra hasi zenean, frontea etxe parean tokatu zitzaien. Baziren emakumeak milizianoen artean. Tiroketa bat gogoan du eta orduan neska batek izandako ausardia. Inguruko ezagunen artean izandako banaketa ideologikoaz hitz egiten du.

• Gerrara joateko beldurra

  Beñardo Irastortza Amiano (1928) Irun

  Aita beldurrez egon zen gerrara deituko ote zuten, baina azkenean libratu egin zen; osaba bat joan zen gerrara eta beste bi osabek Frantziara egin zuten ihes. Osaba haietako bat mugan zauritu egin zuten.

• Bonbardaketa: jolasa eta beldurra

  Beñardo Irastortza Amiano (1928) Irun

  Gerra garaian, hegazkinak Irun bonbardatzera etortzen zirenean, trenbide azpiko zubian ezkutatzen ziren. Bonbardaketa haiek jolas moduan hartzen zituzten umeek, nahiz eta batzuetan beldurtu egiten ziren. Bonbardaketatako oroitzapenak gogoan ditu.

• Bonbardaketetako gordelekuak

  Beñardo Irastortza Amiano (1928) Irun

  Gordelekura ez ziren familiako den-denak joaten: amona etxean gelditzen zen, eta ama batzuetan ere bai. Gordelekura joateko abisuak nolakoak izaten ziren eta gordeleku haiek non zeuden kontatzen du. Azkenean, ohitu egin ziren gerrako tiro eta bonbetara.

• Kontuz erreketeekin

  Beñardo Irastortza Amiano (1928) Irun

  Erreketeek, Nafarroatik Irunera sartu zirenean, gizon asko galdu zituzten frontean, eta oso gaiztotuta etorri ziren. Mutil batek erreketeekin topo egin zuen eta "arriba España" esatera behartu zuten "buenos días" esan beharrean.

• Gurasoen Gerra Zibileko bizipenak

  Andoni Sagarna Izagirre (1947) Donostia

  Gurasoek garai gogorra bizi izan zuten, gerraren erruz. Amaren gerrateko bizipenak; Donostiako jatetxe batean zebilen lanean. Familia banatuta geratu zen: batzuek Bizkaia aldera ihes egin zuten; aita gaixorik Lazkaon. Ama lehenbizi Abadiñora, gero Artzentalesera eta gero Santanderrera joan zen eta handik barkuan Bordelera. Donostiara itzuli ahal izateko, Lazkaoko idazkariak agiri bat egin behar izan zion. Aitak, berriz, Zornotzako Izar lantegian jardun zuen lanean militarizatuta.

• Familia batzuetan gerrako kontuak isilean

  Andoni Sagarna Izagirre (1947) Donostia

  Gurasoek askotan kontatzen zituzten gerrako kontuak. Etxe batzuetan kontu horiek isildu egiten ziren, umeek kalean kontatuko ote zituzten beldurrez. Emaztearen familiak gerra sasoian bizitakoak. Aita Olaberriko idazkaria zen. Salatu egin zuten eta fusilatzera zeramaten, baina senide karlista batzuei esker fusilatu beharrean Francoren tropekin eramatea lortu zuten.