Errepresioa

• Gerrako ibilerak

  Martzelino Zenarruzabeitia Zarate (1913) Amorebieta-Etxano

  Gerra garaian, Algortara joan zen eta handik Karrantzara, sanitario bezala lan egitera. 1937ko abuztuaren 17an, preso hartu zuten Limpias-en eta Laredon hilabete batez preso egon ondoren, Zaragozako San Juan de Mozarrifar-eko kontzentrazio-esparrura eraman zuten beste hilabete batez. Handik, Gironara eraman zuten lan-batailoiaren barruan. Bertan zegoela bukatu zen gerra eta 1939ko abenduaren 27an, etxera bueltatu zen.

• Langileen batailoian pare bat urtez

  Olga Arizmendiarrieta Urriategi (1932) Eibar

  Pare bat urtez igaro zituen Santik frontean, langileen batailoian, behartutako lanak egiten . Bilbora etortzeko baimena izan zutela eta zaintzarik gabe ere etortzeko aukera izan zutela kontatzen du haren alabak baina, itzuli ezean, lankideak fusilatzeko mehatxupean izan zela dio.

• Gerran fusilatutako abade "gorriak"

  Kontxa Laspiur Zabala (1924) Eibar

  Oso gutxi joaten da elizara, baina ez dago ados Aita Santuak hartutako erabakiekin. Gorriak hil zituztenak kanonizatu zituen eta abade gorriak ez, nahiz eta hauek ere elizatarrak izan. Horrelako jarrerek, Kontxa elizatik aldentzera eramaten dute.

• Apaizen eraginez hasi zen musika kontuetan

  Benito Etxabe Etxabe (1928) Zumaia

  Komunio handia don Joakin Dorronsoro apaizarekin egin zuten. Komunio handira don Nemesio Etxaniz etorri zen. Hark ume guztiak musika ikasten jarri zituen. Alkate karlista jari zenean, bota egin zuten don Nemesio, nazionalista zelako. Horren ostean don Inazio Goikoetxea etorri zen eta harekin hasi ziren musika kontuak lantzen. Don Angelengana joaten zen Zumaiara musika ikastera; baserritar guztien artean ordaintzen zituzten bere klaseak. Handik aurrerakoak bere kasa ikasi zituen.

• Tropak plazan formatuta

  Maria Igarza Zubiate (1924) Elorrio

  Elizaren arkupetik jotzen zuten diana. Tropak plazan formatu eta mendira joaten ziren. Orduan ikasi zuen "Eusko Gudariak" kantua, baina ez zitzaien burutik pasatu ere egin frankistak sartu zirenean kantatzerik.

• Mendrakarrak gerra denboran preso

  Antonia Kortazar Agiriano (1918) Elorrio

  Bere osaba eta beste auzotar batzuk gerra denboran preso hartu eta kartzelan eta hortik zehar luzaroan nola ibili ziren kontatzen du.

• Osaba Meagan eraila

  Maria Luisa Aginaga Zabaleta (1939) Lasarte-Oria

  Etxean ez zen gerrari buruz hitz egiten, Soldaduek osaba eraman zuten eta Meagan erail zuten. Osaba jeltzalea zen. Fraide batek gertatutakoari buruzko eskutitz bat idatzi zuen.

• Ama atxilotu zutenekoa

  Ikerne Artetxe (1932) Ondarroa

  Abertzale gogorra izan zen aita. Euren etxean elkartzen ziren lagunak. Gau batean guardia forala etorri eta ama atxilotuta eraman zuten, bularreko umearekin batera. Hamar hilabete eman zituen Ondarretan.

• Saturrarango presoen umeak

  Jesus Artetxe Malaxetxebarria (1928) Patxi Etxaburu Ajarrista (1929) Ondarroa

  Saturrarango presoak ume txikiekin edo haurdun etorri ziren asko. Haurrek hiru urte zituzten arte bakarrik eduki zitzaketen han. Falangeko andreek-eta ostu egin zituzten hainbat ume hiru urte betetzen zituztenean. Beste hainbat ume Ondarroako familiek hartu zituzten zaintzeko. Horietako batzuk Ondarroan geratu ziren bizitzen. Izen batzuk aipatzen dituzte.

• Kanposantuko fusilamenduak

  Bittori Zabala Zalakain (1924) Andoain

  Gerran, etxetik ikusten zuten nola fusilatzen zuten jendea kanposantuan. Andoainen, hainbat hil zituzten; baina arrazoi politikoengatik baino, ezinikusiengatik eta inbidiengatik.

• Atunetan zebilela atxilotu zuten aita

  Rosario Badiola Alkorta (1926) Ondarroa

  Rosarioren aita atunetara joaten zen gerra garaian. Itsasoan atxilotu eta Gijóneko zezen-plazan egon zen atxilotuta. Arrantzale gazte bi, aldiz, gerrara bidali zituzten eta han hil ziren.

• Kartzelan tatuajeak egiten zituzten

  Ana Mari Lezertua Sustaeta (1940) Mutriku

  Aitarekin kartzelan zegoen gizon batek, tatuajeak egiten zizkien beste presoei. Aitari besoetan hiru egin zizkion: aingura bat, itsasontziko lema bat eta emaztearen irudi bat.

• Ondarretan preso ihes egiten saiatzeagatik

  Ana Mari Lezertua Sustaeta (1940) Mutriku

  Gerraostean, aita Ondarretako (Donostia) kartzelan egon zen preso. Galdames itsasontzian harrapatu zuten, Frantziara ihes egiten zuen bitartean. Aita nazionalista zen. Ondarretan, Martin "Tolon" mutrikuarrarekin batera egon zen ia hiru urtez.

• Xaboiaren barruan mezuak bidaltzen

  Ana Mari Lezertua Sustaeta (1940) Mutriku

  Ondarretan, Ana Mariren aitarekin batera beste mutrikuar bat preso zegoenez, bi emazteak txandakatu egiten ziren janaria eramateko. Behin, bestearen emazteak xaboiaren artean ezkutatuko mezua aurkitu zuen guardiak. Gerra bukatu zenean atera zuten aita kartzelatik.

• Kartzelatik bueltan beldurra eta amesgaiztoak

  Ana Mari Lezertua Sustaeta (1940) Mutriku

  Iparkalean (antzinako Katu-kalea) jaio zen Ana Mari. Aita kartzelatik bueltatu zenean, amesgaiztoak izaten zituen eta edozein zarata edo hotsekin beldurtzen zen. Presokideen fusilamenduak ikusi zituen.

• Fusilamenduak Mutrikun

  Ana Mari Lezertua Sustaeta (1940) Mutriku

  San Juan Txiki kanposantuan fusilatu zuten. Mutrikuko abade bat goizeko ordubietan eraman zuten herriko beste batzuek eta hura ere fusilatu zuten. CNT-koek fusilamendu omen zutela esaten zen. Kalbaixo inguruan soldadu asko hil ziren eta fusilamenduak izan ziren. Bide ondotik hasita lehenengo gurutzearen azpian hildakoen gorpuak zeudela esaten zuen amak.

• Izeba Saturraranen egon zen preso

  Ana Mari Lezertua Sustaeta (1940) Mutriku

  Ana Mariren izeba bat, Kontxa Campos, Saturrarango emakumeen kartzelan egon zen preso bere ahizparekin batera. Ahizpak, Mari Campos, lau seme-alabekin bidali zuten kartzelara eta horietako hiru (nagusienak), herriko familiekin bizi izan ziren. Txikiena berarekin egon zen kartzelan.

• Saturrarango kartzelako soldaduen etxolak

  Joseba Mirena Agirre Mugerza (1935) Mutriku

  Saturrarango emakumeen kartzelatik pasatzen ziren maiz. Soldaduen etxolak non zeuden eta nolakoak ziren.

• San Juan Txikiren fusilamendua

  Joseba Mirena Agirre Mugerza (1935) Mutriku

  San Juan Txiki fusilatzera eraman zuten soldaduak azpeitiarrak omen ziren. Kanposantura heltzean, ihes egiten saiatu zuen baina paretaren kontra fusilatu zuten. Ez du beste fusilamendurik gogoratzen.

• Preso hartu zituzten

  Avelino San Sebastian Barandiaran (1906) Antzuola

  Hondartzan egon behar izan zuen hilabetez. Bere ama azaldu zen behin. Trenean sartu eta Zaragozara eraman zuten. Herriko batekin topo egin zuen han. Beherakoarekin egon ziren denak. Trintxerak egitera eramaten zituzten.