Ihes egin beharra

• Beldurrez airean, erreketeak sartu zirenean

  Guadalupe Salaberria Lopetegi (1918) Lezo

  Erreketeak sartu zirenean, beldurrak airean zeuden. Aitak Jaizkibelera ("Aizkibelera" dio) egin zuen ihes, baina ez omen zer ezer larririk gertatu. Jende askok egin zuen ihes. Migura baserriko ama eta bi seme hil zituzten erreketeek, mutil batek gerrikoan ikurrina zeramalako.

• Donostiako Miguel Muñoa ikastolak

  Kontxita Beitia Oiarbide (1940) Donostia

  Gerra aurreko Miguel Muñoaren Donostiako lehenengo ikastolak. Ikasle asko zituzten eta Errepublika garaian oparoa izan zen ikastola. Gerrarekin, irakasle askok ihes egin zuten eta ikastolako haur asko eraman zituzten beraiekin.

• Elbira Zipitria, J.M. Barandiaran eta Orixeren harremana

  Kontxita Beitia Oiarbide (1940) Donostia

  Elbira Zipitriak, Donibane Lohitzunera ihes egin zuen gerra hastean. Ramon Labayenen familiarekin bizi izan zen Saran, eta bertan ikastola bat sortu zuen. Jose Miguel Barandiaran eta Orixe bertan egon ziren ere. Hirurek oso harreman estua egin zuten.

• Lau urteko anaia, bonba batek hilda

  Kontxita Beitia Oiarbide (1940) Donostia

  Ipar Euskal Herria, arnasgune handia izan zen euskaldunentzat. Kontxitaren anai zaharrenak, bonba batek hil zuen. Aitaren bi anaiek atzerrira ihes egin zuten eta bat ez zen Franco hil arte Euskal Herrira bueltatu. Familia askok, senideak galdu zituzten .

• Gerra hastean, 4000 bergararrek ihes egin zuten

  Jaione Isazelaia Igartua (1959) Bergara

  Maria Oianguren, Bergarako lehenengo ikastolako irakaslea, gerra hasi zenean Belgikara ihes egin zuen bere ikasle batzuekin. Bertan, Amberesko alkatearekin eta haren alabarekin oso harreman handia egin zuen. Bergaratik 4000 pertsona inguru exiliatu zen inguruko herrialdeetan. Errusiara, normalean herri sozialista eta errepublikanoetako biztanleak joaten ziren, baina Bergaran karlistak ziren.

• Joxe Miel Barandiaran, gerra hasitakoan Lapurdira

  Jexux Aizpurua Barandiaran (1951) Jon Aizpurua Barandiaran (1958) Ataun

  Ataunen mugak azaltzen dituzte. Gerra hasi zenean, Itziarren ari ziren Urtiaga kobazuloa industen Barandiaran eta Aranzadi. Aingeru Guardako izeneko Mutrikuko itsasontzi batean Lapurdira pasatu zen eta etxera bueltatu ezinik egon zen urte askoan.

• Joxe Miel Barandiaranen bizimodua Lapurdin

  Jexux Aizpurua Barandiaran (1951) Jon Aizpurua Barandiaran (1958) Ataun

  Lapurdira joan zenean, berehalaxe, zonaldeko arkeologia arduradun jarri zuten Barandiaran. Errefuxiatuekin ere lan egin zuen; haiek kontatutako dena idatzi zuen, eta naziak heldu zirenean, lurpean ezkutatu zuen dena. Alemaniako kontaktu batzuei esker, industen jarraitu ahal izan zuen.

• Jendea ihesean eta soldaduen iritsiera

  Joxe Mari Esnaola Garmendia (1930) Azpeitia

  Beasain, Elosiaga eta Errezil aldetik jende ugarik ihes egin omen zuen Azpeitia aldera. Errepidea bete soldadu nola pasatu zen gogoratzen du. Tropak nola iritsi ziren kontatzen du: soldaduek errepidea hartu omen zuten.

• Abioi batek metrailatu zuen Patxi

  Patxi Elejalde Plazaola (1930) Aramaio

  Hainbat egunetan egon zen frontea Aramaion: Elorrio aldera, gudariak; eta, Aretxabaletara aldera, nazionalak. Gatzagara ihes egin zutenerako, ganaduak galduta zituzten. Txerria bakarrik geratu zen etxean, eta bera tiroz hil zuten, txerritegian zegoela. Ahuntzak zaintzen zegoela, abioi batetik metrailatu zuten Patxi, baina ez zuten asmatu jotzerakoan.

• Gerra denboran, Somorrostro eta Bilbora

  Nikolas Pujana Goikoetxea (1925) Otxandio

  Eskolan, erdara apur bat ikasi zuten; baina, bestela, beti euskaraz mintzatzen ziren. Nikolasek ez zuen arazorik izan euskaraz egitearren. Arreba nagusia 15 urterekin neskame joan zen Bilbora, eta beste arreba bat ere umezain ibili zen. Eskolan zazpi urterekin hasi, eta 11 urte zituela gerra piztu zen. Gerran aita zapadoreetan ibili zen eta umeak amarekin joan ziren; lehenengo, Somorrostrora eta, gero, Bilbora.

• Bilbon babes-etxe onean

  Nikolas Pujana Goikoetxea (1925) Otxandio

  Bonbardaketa hasi zenean, ganbaran gorde zen. Gero, gurasoekin txabola batera joan ziren gordetzera. Hurrengo egunean, Otxandiotik alde egin zuten. Aita zapadoreetan sartu zen. Bost neskame zeuden Bilboko La Salveko etxe batean egon ziren. Hango neskame nagusiak eskola apur bat eman zien. Jateko eta jostailu nahikorekin, oso ondo egon omen ziren han. Pilotalekua eta igerilekua ere bazuten.

• Gerra garaian jaiotetxera joan-etorria senideak ikustera

  Martzel Garitagoitia Arriaga (1922) Mallabia

  Gerra garaiko kontuak. Frontea Kalamuan egon zen 7 hilabetean. Garai hartan bera Ermuan zegoen. Gernika eta Durangoko bonbardaketak. Baserrikoak ezkutatu egin ziren; eta, 14 urterekin, bera geratu zen baserriaren arduradun. Gerea auzora egin zuen joan-etorria, gurasoak eta familia nola zeuden ikusteko. Tropak; moroak. Orduko pasadizoak.

• Gerrako ibilerak

  Martzelino Zenarruzabeitia Zarate (1913) Amorebieta-Etxano

  Gerra garaian, Algortara joan zen eta handik Karrantzara, sanitario bezala lan egitera. 1937ko abuztuaren 17an, preso hartu zuten Limpias-en eta Laredon hilabete batez preso egon ondoren, Zaragozako San Juan de Mozarrifar-eko kontzentrazio-esparrura eraman zuten beste hilabete batez. Handik, Gironara eraman zuten lan-batailoiaren barruan. Bertan zegoela bukatu zen gerra eta 1939ko abenduaren 27an, etxera bueltatu zen.

• Soldaduak behi eta esneekin gelditzen ziren

  Fortuna Bediaga Solaegi (1919) Amorebieta-Etxano

  Gerra garaian etxe bat zaintzeko eskatu zioten. Milizianoak heldu zirenean, behia hartu nahi izan zuten eta Fortunak aurre egin zien. Esne guztia hartu zuten. Ihes egin zuen Fortunak, beste batzuekin batera.

• Durangotik Bernagoitira gerra garaian

  Fortuna Bediaga Solaegi (1919) Amorebieta-Etxano

  Gerran, hainbat jende Bernagoitian geratu zen. Durangotik ihes egiten zuen jendea ere bertan geratzen hasi zen, bi fronteren artean. Behiak, txahalak, idiak, artoa... kendu zizkieten askori.

• Gerratik ihesi; bueltan Koruetara bizitzera

  Patxi Goikolea Zabala (1933) Arrasate

  Gerraren ondorioz alde egin eta urtebetez kanpoan izan ziren. Aita kartzelan, etxea apurtuta, ama seme-alabekin Koruetara joan zen bizitzera. Hogeita bat urtera arte egon zen bertan.

• Gudariei Bilbo defendatzera joateko dei egin zitzaien

  Jose Zufiaurre Goia (1934) Beasain

  Eusko Jaurlaritzak gudariei egindako deia; Bilbo defendatzera joateko eskaera. Beasaindik ihes egindako batzuek Bilborako bidea hartu zuten. Gosea. Bilbo erori zenean, Urduñako kartzelara eraman zuten. Bitartean, ama-umeak Zerainera joan ziren bizi izatera. Ama Zeraindik Bernedoren lantegira joaten zen egunero bizikletan. Guardia Zibilek salbokonduktoa eman zioten.

• Deikaztelutik Mutrikura gerra garaian

  Maria Pilar Romero Urreisti (1946) Mutriku

  Aita Deikaztelukoa da. Gerra garaian, aitaren arreba baten senarra eta haren beste senide batzuk hil zituzten eta aitaren familiak herritik ihes egin behar izan zuen. Saturraranera heldu zen, eta, bertan soldadu zegoela, gaixotu egin zen. Mutrikuko familia batek hartu zuen etxean eta bertako alabarekin ezkondu zen. Aitak ez zekien euskaraz eta moilan ikasi zuen arrantzaleekin. Gero, bera ere itsasoan lanean ibili zen.

• Medikuaren laguntzaz bueltatu zen aita Mutrikura

  Joseba Mirena Agirre Mugerza (1935) Mutriku

  Gerra Mutrikura heldu zenean urte bat zuen Joseba Mirenak. Gerrako kontuak etxean entzun ditu. Aita eta haren koinata bat Frantziara ihes egin zuten. Aitak, Mutrikura bueltatzeko Arriolako medikuaren laguntza izan zuen. Koinata ordea Mexikora joan zen.

• Gerratean gizon bat ezkutatuta etxean

  Krispin Arregi Mendiolagarai (1936) Amorebieta-Etxano

  Umeak mantarrean eta mantoian batzen zituzten. Gerratean aitak gizon bat, desertorea, ezkutuan eduki zuen bi urtez. Basoko kobazulo batean gizonaren tresnak topatu zituzten; basoan bizi zen orduan gizona.