Borroka

• Gerra garaiko kontuak: frontea bertan izan zuten 6 hilabetez II

  Felipe Altuna Egidazu (1929) Bergara

  Gerra hasi zenean, Zigarrerokua baserrira eraman zituzten etxeko umeak. 3 egunetan egon ziren bertan. Leihoetan koltxoiak; tiroak gau batean, deskarga handia egon zen. Deskarga aldetik bonbak bota zituzten.

• Etxea tiroetatik babestuta

  Pepe Barandiaran Zaldibar (1924) Eskoriatza

  Etxaurrean soroak zeuden eta hango hormaren ostean, milizianoak tiroka aritzen zirela gogoratzen du. Pasarte bat kontatzen du. Sukaldeko leihoa txapa batekin estaltzen zuten eta logeletako leihoetan artilezko koltxoiak ipintzen zituzten. Bala askok jotzen zuten han.

• Gerra garaian, emakume bati tiro

  Pepe Barandiaran Zaldibar (1924) Eskoriatza

  Gerrarengatik hildakorik egon zen ez dauka gogoan, baina tiroak botatzen zituztela bai. Emakume bat Gatzagara abiatu zen eta tiroz zauritu zuten.

• Gerra garaiko bonbak, sirena eta babeslekuak

  Luziano Arenaza Aginagalde (1930) Eskoriatza

  Aldameneko baserrira Untzillatik bonbak bota zituzten gorriek. Gerra garaian, aitari lanpostua eman zioten, gorriak zetozenean sirena jo zezan. Babeslekuak non zeuden kontatzen du.

• Soldaduak eta preso hartutakoak

  Luziano Arenaza Aginagalde (1930) Eskoriatza

  Aitzorrotzen nazionalak zeuden eta Aretxabaleta aldetik gorriak. Ez du borroka gogorrik gogoan. Apotzagatik hiru mutil gazte lotuta ekarri zituztela gogoan dauka, eta Degurixara bidali zituztela.

• Gerra denboran, "beti tiropean"

  Esteban Etxabe Arregi (1927) Arrasate

  Estebanek bederatzi urte zituen gerra etorri zenean. Fronteak aurrera egin bitartean, senide batzuen etxera joan zen Esteban. Egunero jaisten zen kalera astoarekin: etxe ostetik irtenez gero ez zuten arriskurik izaten; etxe aurrea, ostera, fronteko tiroen jo mugan zegoen. Iluntzetan, tiro-hotsa izaten omen zen. Azerikua baserrian, Estebanen amaren jaiotetxean, granada bat sartu zen kortan, eta ganadua gobernatzen zebilen Estebanen lehengusua bertan hil zen.

• Nazionalek Arrasate hartu

  Esteban Etxabe Arregi (1927) Arrasate

  Nazionalak Arrasatera nondik sartu ziren azaltzen du. Baziren soldaduak herria hartzerako ihes egindakoak. "Gerra denboran, masakrea egin zuten hemen: 45 pertsona hil zituzten" dio Estebanek. Hildakoen artean, hiru abade hil zituztela kontatzen du.

• Gerra sasoia etxean; zauritutako laguna

  Klaudio Belategi Pagaldai (1922) Eskoriatza

  Gerra hasi zenean, eskola kendu egin zuten. Frontea etxetik gertu zuten eta beldurrez etxe barruan pasatzen zuten denbora gehiena. Gogoan du bere aldamenean zegoen lagun bat nola zauritu zuten. Soldaduak hiribururen bat hartu zutela ospatzen ari omen ziren. Gurasoak adinean aurrera zihoazen eta bi anaia nagusienak etxean geratu behar. Gero anaia soldadu joan zen. Lan asko eta dirurik ez.

• Milizianoak inguruetan azarotik apirilera

  Fermin Munduate Beitialarringoitia (1929) Eskoriatza

  Zortzi urterekin hasi zen eskolan, jada gerra hasita. Milizianoak azarotik apirilera bitartean egon ziren inguruetan. Tolosako bat egoten zen kanpandorrean, zaindari. Egunero joaten zen euren etxera gosaltzera. Atxorrotz inguruan nazionalak egoten ziren eta behetik kanoikadak botatzen zituzten harantz. Bera mutikoa zen artean eta pozik egoten zen balak, kanoikadak edo gerraren ingurukoak ikusten.

• Bala bat etxera sartu zitzaienekoa

  Fermin Munduate Beitialarringoitia (1929) Eskoriatza

  Gauen argirik ez pizteko agindua zuten gerra sasoian. Gogoan du behin komuneko argia piztu eta bala bat nola sartu zitzaien etxera. Inguru guztia trintxeraz beteta zegoen.

• Hegazkin alemaniar bat jausten ikusi zuen

  Fermin Munduate Beitialarringoitia (1929) Eskoriatza

  Etxe ondoko bidetik hegazkin alemaniar bat ikusi zuten jausten. Itxuraz, oso behetik ibiltzen zen eta tiroen eraginez jausi zen. Su hartu zuen gero. Hegazkinaren hondakinak ikustera joan zen. Inpresio handiena han ikusi zituen botek egin zioten, barrutik ilea zutelako eta berak halakorik sekula ez zuelako ikusi. Beraiek ganorazko oinetakorik ez zuten izaten.

• Milizianoek ihes egin zuten eta etxea erreketez bete zitzaien

  Fermin Munduate Beitialarringoitia (1929) Eskoriatza

  Gerra sasoian tuneletan ezkutatzen ziren bizilagun guztiak. Egun batean amak igarri zuen mugimendua zegoela eta, tunelean zeudela, milizianoak ikusi zituzten ihesean. Soldadu frankistek tuneletik irten eta etxeratzeko agindu zieten. Iluntzerako etxea erreketez bete zitzaien. Orduko bizipenak. Gauean etorri eta goizerako alde egin zuten. Alemaniarren hegazkinek ("kazak") inguruko zelaiak zuloz bete zituzten. Horietako bat zen Zarimutzen jausi zena.

• Zarimutzen jausi zen hegazkin alemaniarraren inguruko kontuak

  Fermin Munduate Beitialarringoitia (1929) Eskoriatza

  Zarimutzen jausi zen hegazkin alemaniarrak tontor bat jo zuen lehenbizi eta su hartu zuen gero. Hondakinak trenbideko "kaltzadoreek" erabiltzen zuten "mesilla"rekin jaso zituzten. Pilotua bertan erreko zela dio. Haren izenean harri bat ipini zuten alemaniarrek. Harria hasieran zutik zegoen, baina gero erori egin zen. Emakume alemaniarrek mutikotan egin zioten inpresioa.

• Gerra sasoiko oroitzapenak

  Tomas Beitia Arejolaleiba (1933) Eskoriatza

  Gerra sasoian hiru urte zituen, baina gogoan du larrainean miliziano kuadrilla nola egon zen aitarekin hizketan. Soldaduak non egon ziren. Gogoan du baita ere milizianoak nola joan ziren euren etxera abadearen sotanarekin eta kristoa hartuta, elizan egon ostean. Milizianoetako batek euren ezkaratzean apurtu zuen kristoa. Sukaldea nolakoa zen.

• Aireplanoak zetozenean, aitajaunarekin zubipera

  Tomas Beitia Arejolaleiba (1933) Eskoriatza

  Gogoan du gerra sasoian, aireplanoak zetozenean, aitajaunarekin zubipera joaten zela, babestera. Beraiek etxean geratu ziren. Soldaduek ez zieten abere askorik kendu, oiloak bakarrik. Txerriaren bila ibili omen ziren, baina isilik egon zen eta ez zuten ikusi.

• Milizianoen artean talde desberdinetakoak

  Tomas Beitia Arejolaleiba (1933) Eskoriatza

  Milizianoen artean talde desberdinetakoak zeuden: CNTkoak, abertzaleak, UHPkoak... Bazeuden gudari batzuk ia egunero joaten zirenak euren etxera gosaltzera. Norbaitek mehatxatu edo estutzen bazituen, leihoan izara zuria jartzeko esaten zioten amandreari. Behin edo behin hala egin eta, goitik tiroka hasten zirenean, "UHP, UHP" deiadarka hasten ziren, ihes egiten zuten bitartean.

• Gerra sasoian hiltzea "samur"

  Tomas Beitia Arejolaleiba (1933) Eskoriatza

  Gerra sasoian hiltzea "samur" zegoela dio. Soldadu frankistek harrapatutako bi miliziano euren etxean egon eta biharamunean hil zituztela kontatzen du. Inguruetako jendea gurdiekin munizioa eramatera behartzen zuten.

• Osaba gaixoa eta gaixoentzat erresidentzia

  Milagros Ugalde Lezeta (1920) Eskoriatza

  Gogoan du aitaren anaia bat ez zegoela burutik ondo eta gerra sasoian Eskoriatzan zegoen erresidentzian sartu zutela. Gerratean bonba bat erori zela eta hura ikustera joan zenean, bertan ito zen. Mesedetako mojena zen erresidentzia. Periko izeneko batek ganaduaren burua eta hankak eramaten zituen hara, salda egiteko.

• Apotzagako bidea erakusteko eskatu zioten soldaduek aitari

  Milagros Ugalde Lezeta (1920) Eskoriatza

  Gerra hasi zeneko oroitzapenak. Soldaduak joan zitzaizkien etxera. Berak negar egiten zuen, beldurtuta. Aitari Apotzagarako bidea erakusteko eskatu zioten eta beraiekin eraman zuten. Bera kezkatuta egon zen, aitari zerbait egingo ote zioten. Ez zuten izan arazorik soldaduekin. Batzuetan bala galduak iristen ziren euren etxera.

• Senarra gerra sasoian zaurituta

  Milagros Ugalde Lezeta (1920) Eskoriatza

  Senarra soldadu eraman zuten gerra sasoian eta belaunean zauritu zuten. Ezgaitasuna eman zioten, baina, medikua aldatu zenean, paperak galdu egin ziren. Bera egon zen lekuan zeuden mojei esker berreskuratu zituen paperak. Hanka bat motzagoa geratu zitzaion. Pentsioa jasotzeko Madrilera joan behar zen, baina ez zuen joan nahi izan, mareatu egiten zela eta.