Borroka

• Kanpaiak

  Maria Luisa Olaeta Berrojaetxebarria (1926) Gernika-Lumo

  Andra Mariko kanpaiak jotzen hasten zirenean, jendea babeslekuetan sartzen zen, baina beraiek ez ziren sekula joan, amamak ez zuelako gura izaten. Baserrian babes gehiago izango zutelakoan joan ziren Belendizera (Arratzu).

• Bonbardaketan basoan babestu ziren

  Itziar Arzanegi Uribe (1924) Gernika-Lumo

  Gerra hasi zenean, etxekoa zuen lehengusina bategaz, beraien familiako batzuen baserrira joaten ziren. Bonbardaketa egunean, beste askorekin batera, basora joan ziren eta han egon ziren. Pinu artetik landa aldera joandako andre bat zelan hil zuten ikusi zuen. Handik, lehengusinarekin batera, Sukarrietara joan zen; guztira hiru urte egin zituen bertan.

• Cervera itsasontziaren kainoikadak

  Zelestino Segurola Billagarai (1926) Donostia

  Cervera itsasontziaren kanoikaden beldurrik ez zuten. Lasai jarraitzen zuten lanean. Malabieta baserrian zegoen orduan.

• Frankistek Donostia hartzean, lehenengo Eibarrera, eta handik Oñatira egin zuten alde

  Fermin Muñoz Etxabeguren (1922) Donostia

  Frankistak Donostiara iritsi zirenean, jendeak Bilbora egin zuen alde, eta beraiek Eibarrera jo zuten, kotxez. Eibartik Oñatira mugitu ziren, bertako ostatu batean pasa zuten denboraldi bat. Urak baretu zirenean itzuli ziren Donostiara.

• Aita, gudari moduan ibilia

  Mertxe Uranga Uranga (1937) Donostia

  Aita gerrara joan zen, gudari moduan, eta gero ez zioten Zestoara itzultzen utzi. Zapata txiki batzuk ekarri zizkion gerratik. Ez zen kartzelan egon; amaren aldeko aitona karlista zen, eta nolabait libratu zen.

• Gerra garaian etxez aldatu beharra

  Jose Saenz de Biteri Saenz de Biteri (1925) Migel Saenz de Biteri Saenz de Biteri (1923) Nemesio Ugarte Ortiz de Zarate (1925) Legutio

  Gerra garaian, gorriak eta nazionalak sartu zirenean, beraien etxea bien erdian zegoen; eta, horregatik, etxez aldatu behar izan zuten. Gerrako pasadizoa etxe inguruan. Gerra amaitzean nazionalak harriturik geratu ziren Jose eta Migelen etxean bizirik zeudela ikusita. Inguruko etxeek kalte handiak jasan zituzten.

• Gerra denborako oroitzapenak

  Garbiñe Diaz de Mendibil Biteri (1932) Legutio

  Garbiñe ez zen eskolan ibili umetan. Gerra denboran, Nafarraten frontea egon zen: tiroak eta baserritik ihes egin behar izana gogoratzen ditu. Lau anai-arreba asto-otzaratan sartuta eman zituzten Oraldera, beste anai-arrebak "kriau" zeuden.

• Ubide, Zeanuri eta Bilbo igaro, ihesean

  Cipriano Diaz de Mendibil Biteri (1924) Garbiñe Diaz de Mendibil Biteri (1932) Legutio

  Gerra denboran, Nafarraten frontea egon zen: tiroak eta baserritik ihes egin behar izana gogoratzen ditu Garbiñek. Lau anai-arreba asto-otzaratan sartuta eman zituzten Oraldera. Handik Ubide, Zeanuri eta Bilbo igaro zituzten ihesean. Bilbon Nafarreteko mutiko bat hil zuten tiroz.

• Bi anaia gerran soldadu

  Cipriano Diaz de Mendibil Biteri (1924) Garbiñe Diaz de Mendibil Biteri (1932) Legutio

  Bi anaia zaharrenak soldadu ibili ziren gerran. Francoren aldeko tropekin aritu omen ziren.

• "El abuelo" aireplanoa

  Juan Padilla Arruabarrena (1924) Otxandio

  Bonbardaketetan, aireplanoak hirunaka etortzen ziren. Lehenago "El abuelo" joaten zen errebisioa egiten; gorrien aldekoa zen "El abuelo". Gorrien abiazioa oso ahula zen. "El abuelo"ri buruzko zalantzak argitzen ditu. Italiarrak eta alemaniarrak II. Mundu Gerrarako prestatu ziren berton. Otxandion zibilak baino ez zituzten hil.

• Alarma entzun eta ezkutatzera

  Juan Padilla Arruabarrena (1924) Otxandio

  Bonbardaketan, jende asko elizpean babestu zen. Alarmak jotzen zuenean, arineketan joaten ziren bertara. Legutiotik abisatzen zieten noiz zetozen.

• Gerraren jarraipena irratiz

  Juan Padilla Arruabarrena (1924) Otxandio

  Beraiek irratiz jarraitu zuten nazionalen ofentsibaren ibilbidea eta inguruan gertatzen zena.

• Gerrako lehen bonba

  Koldo Pildain Gonzalez de Langarika (1931) Otxandio

  Lagunekin jolasean zebilela hasi zen lehen bonbardaketa, eta eurengandik gertu erori zen lehen bonba. Ihesi joan ziren etxera. Etxean ez egoen inor, eta herria kez estalita geratu zen.

• Hildako asko gerra hasi zen egunean

  Koldo Pildain Gonzalez de Langarika (1931) Otxandio

  Bonbaren ondoren, Koldok ez zuen ezer ulertzen, eta emakume guztiak negarrez ikusi zituen. Omega lantegia bertan zegoen, baina gerran suntsituta geratu zen. Bonbardaketa baretu zenean, jendeak San Bernabe mendira joateko deia jaso zuen. Amak eskutik oratuta joan zen hara. Koldoren osaba bat egun hartan hil zen, zauri larriengatik. Denera 50 bat lagun hil omen ziren egun hartan, familia osoak barne.

• Mañariko Urkuletan, ama zaurituak artatzen

  Koldo Pildain Gonzalez de Langarika (1931) Otxandio

  Frankisten erasoa Basagurenera heldu zenean, Mañariko Urkuleta baserrira joan ziren. Erasoaldietan kobazulo batean babesten ziren. Eguna iluntzear zegoenean, abertzaleek zauritutakoak ekartzen zituzten, eta Koldoren amak-eta egiten zuten erizain lana. Pago abarrez egindako andetan ekartzen zituzten zaurituak odola zeriela.

• Zornotzatik Bilbora

  Koldo Pildain Gonzalez de Langarika (1931) Otxandio

  Mañaritik Zornotzara joan ziren, mantak-eta zakutan sartuta eramanda. Izara guztiak bendak egiteko apurtu zituzten. Zornotzan aurreneko gaua kale gorrian eman zuten. Handik, ahal izan zuten moduan, Bilbora joan ziren. San Frantzisko kalean bizi izan ziren. Sirenen hotsekin Cantalojas zubi ondoko tunelera sartzen ziren babes bila.

• Aita Deustuko zubian lanean

  Koldo Pildain Gonzalez de Langarika (1931) Otxandio

  Bilbon 3-4 hilabete eman zuten. Frankistak gerturatzean, Miraballeseko Avellanedas-era joan ziren. Denera, 50 bat iheslarik egiten zuten lo baserri bateko ganbaran. Etxeko esnea eta patatak zituzten elikagai nagusiak. Gauez teilatuan bala-hotsak entzuten ziren. Koldoren aitak Deustuko zubiaren makina-gelan jardun zuen lanean. Koldo eta arreba nagusia joaten ziren aitari bazkaria eramatera, San Frantzisko kalean bizi zirenean. Makina-gelatik aireplanoen erasoak entzuten zituzten.

• Tropak herrira sartu osteko bonbardaketa

  Juan Padilla Arruabarrena (1924) Otxandio

  Gerran, tropak herrira heldu eta hurrengo egunean heldu ziren aireplanoak. Bezperan, baxu-baxu ibili ziren begira; gorrienak zirela zioten. Hirugarren egunean, bonbak botatzen hasi ziren. 60 biztanletik gora hil zituzten, denak herrikoak bertakoak. Frontea hurbil zuten eta bertako etxeetan egon ziren asko; beraienean ere egon ziren "Compañía ametralladora"koak. Beraien auzoko bat Durangoko bonbardaketan hil zuten.

• Gasteiz bonbardatzeko ahalegina

  Juan Padilla Arruabarrena (1924) Otxandio

  Zazpi hilabetez egon zen frontea beraien etxe ondoan. Erromatar zubi bat bota zuten, bide bat egiteko eta handik Gasteiz bonbardatu ahal izateko. 500 bat soldadu egon ziren bertan etxe ugaritan sakabanatuta.

• Bando berekoak elkarri erasoka

  Juan Padilla Arruabarrena (1924) Otxandio

  Legution, San Andres egunez eman zuten ofentsiba, eta uholde handiak egon ziren. Vidal teniente koronelak eta ingeniari batek bando berekoak borrokan jarri zituzten gauez; eta beraiek Ollerieta auzotik alde egin zuten, bertako planoak hartuta. Gainerakoak goizez konturatu ziren elkarri erasoka zebiltzala. Otxandio hartu zuteneko eguna zelakoa izan zen kontatzen du.