Borroka

• Hildakoak eta kalteak herrian

  Laurentzi Aretxabaleta Goikoetxea (1930) Markina-Xemein

  Eibar aldean nazionalak egon ziren sasoi batean eta gorriak herrian. Sasoi hartan, hegazkinak heltzen ziren Markinara eta bonbak botatzen zituzten. Hildakoak egon ziren eta kalte handiak herrian. Amak aititaren baserrira joan behar izaten zuen laguntzera eta Laurentzi bakarrik geratzen zen kalean, goizaldera arte askotan.

• Don Rafaelen etxeko babeslekua

  Ana Mari Lezertua Sustaeta (1940) Mutriku

  Hegazkinak agertzen zirenean, Beko Plazan dagoen harrizko etxe batean (Don Rafaelen etxea) zegoen babeslekura joaten ziren. Komentuko mojek kanpaiak jotzen zituzten hegazkinak hurbiltzen zirenean.

• Soldaduak baserrian

  Joseba Mirena Agirre Mugerza (1935) Mutriku

  Aitak ihes egin zuenean, ama baserrian gelditu zen aitonarekin, Jose Mirenarekin eta beste gizon batekin. Soldaduak baserrian agertzen ziren. Soldadu batzuk gogoratzen ditu: zumaiar bat, nafar bat, murtziar eta katalan bat... Soldaduak kartzelan ere egoten ziren eta baserritik janaria eramaten zuten.

• Soldaduek telefonoz ematen zituzten abisuak

  Joseba Mirena Agirre Mugerza (1935) Mutriku

  Baserrian egoten ziren soldatuak fusilak bakarrik zituzten eta lubaki modukoak eraikitzen zituzten itsasoa eta itsasontziak kontrolatzeko. Telefonoa ere bazuten.

• Kanoiak baserri gainetik

  Joseba Mirena Agirre Mugerza (1935) Mutriku

  Etxean osabari entzuten zion gerra garaian kanoiak nola ibiltzen ziren baserri gainetik, Alkoleatik (Mutriku) Liorrera (Ondarroara). Etxe inguruan bonba bat jausi zen baina ez zen lehertu.

• Soldaduak berdez jantzita

  Joseba Mirena Agirre Mugerza (1935) Mutriku

  Gerra bukatu arte egon ziren soldaduak baserrian. Soldadu horiek, gero mugan ibili ziren makiak bilatzen. Kaki koloreko jantziak eta txapelak berdeak erabiltzen zituzten.

• Soldaduak baserrian I

  Joseba Mirena Agirre Mugerza (1935) Mutriku

  Gerra garaian baserrian zeuden soldaduek balak erabiltzen zituzten. Berangoko soldadu bat gogoratzen du, neguan putzu batean bainatu eta elurretan bueltak ematen zituena. Gerraostean, mendian tratutan ibiltzen zen eta hil egin zen.

• Bonbaz zamatutako hegazkinak Bedaioko zeruan

  Martin Balerdi Gorostegi (1924) Tolosa

  Bonbardatzera zihoazen hiru abioi ikusi zituen Martinek. Beasain, Tolosa eta Hernanin bota omen zituzten bonbak. Beldur handia pasatzen zuten, eta behi-asken azpian-eta ezkutatzen ziren.

• Beasaingo alkateak ehiztariak guardian jarri zituen gerra garaian

  Jose Zufiaurre Goia (1934) Beasain

  Aita 1905ean jaiotakoa zen. Gerra Zibila hasi zenean, Beasainen sozialistak zeuden Udalean. Víctor Bernedo zegoen alkate. Udalak ehiztariei deitu zien eta guardia egiten jarri zituen ospitalean eta eliz atarian. Beasainen kanpotik etorritako langile asko zeuden, eta tartean sozialista asko. Altsasun Francoren tropek zer egin zuten ikusi ondoren, ikaratu eta ihes egin zuten. Aitak eta beste beasaindar batzuek gerratik ihesi egin zuten ibilbidea azaltzen du. "Subille".

• Gudariei Bilbo defendatzera joateko dei egin zitzaien

  Jose Zufiaurre Goia (1934) Beasain

  Eusko Jaurlaritzak gudariei egindako deia; Bilbo defendatzera joateko eskaera. Beasaindik ihes egindako batzuek Bilborako bidea hartu zuten. Gosea. Bilbo erori zenean, Urduñako kartzelara eraman zuten. Bitartean, ama-umeak Zerainera joan ziren bizi izatera. Ama Zeraindik Bernedoren lantegira joaten zen egunero bizikletan. Guardia Zibilek salbokonduktoa eman zioten.

• Gerra garaiko oroitzapenak; anaia frontean

  Patxi Oliden Gonzalez de Txabarri (1923) Orio

  Gerra garaiko oroitzapenak. Kanoia jarri zuten Aldapeko mendian, Mendizorrotzera disparatzeko. Milizianoak etorri ziren handik. Zubiak leherrarazi zituzten eta beraiek Aginagara joan ziren, tropak pasa bitartean. Frontea Bizkaia alderantz joan zen. Anaia soldadutzatik libratu zen arren (aita falta zutelako), gerrara joan beharra izan zuen. Zugaztietatik (La Arboleda) idatzi zien eskutitz bat.

• Gerra garaian zubi birakaria lehertu zuten

  Patxi Oliden Gonzalez de Txabarri (1923) Orio

  Gerra garaian zubia apurtu zuten. Zubia biratu egiten zen karga-ontziak pasatzeko. Arozena fabrikara joaten ziren materiala eramatera. Nola leherrarazi zuten zubia biratuta zegoen unean. Leherketaren ondorioak eraikinetan.

• Presoek berregin zuten gerran lehertutako zubia

  Patxi Oliden Gonzalez de Txabarri (1923) Orio

  Gerra sasoian lehertu zuten zubia nola konpondu zuten. Hasieran egurrezkoa egin zuten, baina gutxi iraun zuen. Gero, preso hartu zituzten milizianoak jarri zituzten zubia berregiten. Beraz, zubia errepublikanoek apurtu zuten eta beraiek berregin behar izan zuten. Zubiaren obren inguruko azalpenak.

• Tiroak baserrira

  Luis Mari Irastorza Zabala (1931) Orio

  Gerra garaian, anaia sega-pikan ari zela, tiroa bota zioten. Morroi zegoen batek, kandela jarri zuen intxaurrondotik zintzilik eta tiro hots batean pasatu zuten gaua.

• Hiru heriotza zigorretatik libratu zen

  Arrate Alkorta Alzibar (1949) Mutriku

  Aita baratzean lanean zegoela joan zitzaizkion bila gerrara eramateko. 18 urte zituen. Hiru heriotza-zigorra ezarri zizkioten eta espetxean egon zen Tetuanen, Guadalajaran eta Bilbon. San Andres batailoian borrokatu zuen. Hiru heriotza-zigorrak zergatik izan ziren eta nola libratu zen. Jesuita, abade eta medikuen laguntza izan zuen libratzeko.

• Senarrak armadan bizitako pasadizoa

  Frantziska Egiguren Bereziartua (1924) Iurreta

  Senarra armadan egon zeneko pasadizoa. Ez zekien gaztelaniaz eta erdi euskaraz erdi gaztelaniaz hitz egiten omen zien militarrei. Behin kargu handiko gizon bat joan omen zen Irunera eta mespretxuzko iruzkinen bat egin omen zuen Frantziskaren senarrari buruz. Senarra nola defendatu zen.

• Senarra furrier moduan armadan

  Frantziska Egiguren Bereziartua (1924) Iurreta

  Senarrak zazpi urte egin zituen soldadu. Furrier moduan ibili zen. Estraperloko kafea garesti zegoenez, goizean malta ematen zien soldaduei, kafearen ordez, eta aurreztutako diruarekin haragia eta arraina erosten zuen. Buru argikoa zen negozioetarako eta agintzen ere ona. 500 lagunentzat jatordua antolatzen zuen.

• Bonbardaketak bertatik bertara

  Teodora Gerediaga Gastelu (1928) Amorebieta-Etxano

  Tunelean babesten ziren bonbardaketetatik. Emakume bati behi-esnea ematen zioten, haurrari eman ziezaion. Bonbardaketa batean ingurua zela txikitu zuten kontatzen du.

• Bonbardaketetan hildakoak

  Teodora Gerediaga Gastelu (1928) Amorebieta-Etxano

  Bonbardaketan hil zirenen berri ematen du. Neba onik atera zen baina egunetan berba egin ezinda egon zen. Ingurukoen bizipenen eta elkartasunaren berri ematen du.

• Gerra sasoiko bizipenak: familia sakabantuta, Arriandiko maistraren eskutitza...

  Frantziska Egiguren Bereziartua (1924) Iurreta

  Gerra aurretik Zamudioko maistra euskaldun bat izan zuten Arriandiko eskolan. Gerra sasoian Bilbon egon zen kartzelan. Handik eskutitza bidali zuen, berari zuzenduta. Arriandiko amabirjinari kapa bat egiteko dirua batzeko eskatu zion. Kartzelan josi zion kapa eta prozesioa egin zuten Amabirjinari kapa jartzeko. Etxeko guztiak sakabanatuta egon ziren, baina maistrak nonbaitetik jakin zuen beraiek etxean zeudela. Ama, aizta bi gazteagoak eta neba bat zeuden etxean, baina 17 urteko neba "kamillero" moduan eraman zuten. Bi tropen erdian zeuden eta gauez Durango aldera eramaten zituzten. Jateko eskasia izan zuten. Horrela pasa zuten 1937 urtea. Aitaren berririk ez zuten izan urtebetean. Aita izebaren etxera joan zen, baina baserria bonba batek txikitu zuen izeba bertan zela. Anaia nagusiena Francoren tropekin ibili zen, soldadutza amaitzear harrapatu zutelako, eta bi anaia gazteagoek ez zuten boluntario gisa joan nahi izan, anaiaren kontra ez aritzeko. Bietako bat preso hartu zuten eta Bilbon egon zen fusilatzeko puntuan, Arriandiko maistraren antzera. Durangoko medikuari esker salbatu ziren.