Ekonomia gerraostean
-
Gerraostean errotak itxita; estraperloan ibili behar
Aulesti
Zortzi errota zeuden Aulestin, baina zazpi prezintatuta egon ziren gerraostean. Sei-zazpi urte zituela, arreba eta biak behin Ereñora arte joan ziren gauez, errotara, astoa hartuta eta beste behin Uarkako errotara. Gauez egiten zuten ogia, ezkutuan.
-
Lantzean 8-9 ogi egiten zituzten, aste osorako
Aulesti
Etxe guztiek izaten zuten labe-sua. Gerraostean prest izaten zuten, egurra sartuta, gauean ezkutuan ogia egiteko. Lantzean 8-9 ogi egiten ziren, aste osorako. Horrez gain, artoak eta tremesak ere egiten zituzten. Sagar sasoian, otzarakada sagar erretzen zuten.
-
Gerraosteko ekonomia: debekuak eta gosetea
Aulesti
Baserri ona zuten eta ez zuten goserik pasa gerraostean, ogia behintzat lortzen zuten eta. Mutikotan amarekin Bilbora sagarrak saltzera joan zenean, jendea laranja azalak jaten ikusi zuen. Gogoan du aitak gau baten bi txerri hil zituela, ezkutuan, debekatuta zegoen eta. Harrapatuz gero, txerria kentzen zuten. Behiak ere kentzen zituzten ukuilutik frankistek.
-
Gerra sasoian isilik; gerraosteko errazionamendua
Aulesti
Gerra sasoiko oroitzapenak. Umetxoa izan arren, gogoan du etxean isilik egoteko esaten ziotela. Garai arriskutsua zen, ez zegoen hitz egiterik. Gerraosteko errazionamendua. Amak txerriaren koipea edarran (portzelanazko ontzian) gordetzen zuen, urte guztirako. Txerri haragia edo txorizoak ere izaten zituzten. Garbantzua jateko berezia izaten zen, domeketakoa.
-
Gerraostean eskekoak baserrira
Aulesti
Kaleko jendeak txarto pasatu zuen gerraostean, janari eza zela eta. Asko joaten ziren baserrira eskean. Adineko gizon-emakumeek errezatu egiten zuten, janariaren truk. Amak denei ematen zien zerbait. Aulestiko bertako gutxi batzuk ere ibili ziren eskean. Baserrietan ematen zietenarekin pasatzen zuten astea.
-
Kontrabandoan hasteko irrikan
Erramun Irazu Apezetxea (1926) Oiartzun
Erramun hamabost urterekin hasi zen kontrabandoan. Anaia ere ibiltzen zen, eta hari laguntzen hasi zen. Aski pozik bai, gainera. Anaia saiatu zen bera izutzen, baina ez zuen lortu. Gustura egin zuen lan eta gehiago egiteko gogoa eman zion.
-
Kafe-garraioan
Erramun Irazu Apezetxea (1926) Oiartzun
II. Mundu Gerran kafea pasatzen zuten mugan. Zaku handietan etortzen ziren, eta hauek txikiagoetan jartzen zituzten, gau-lanean eramateko moduan. Berak hamasei urte zituen, eta, hasieran, ezin zituen altxatu zakuok, baina ederki saiatu ondoren, lortu zuen zakuak garraiatzea. Edozer gauza, bera baino zaharragoekin kontrabandoan aritzeagatik.
-
Soldaduengandik gordeka
Erramun Irazu Apezetxea (1926) Oiartzun
Kafea pasatzen zuten garaian, Aritxulegiko errepidea egiten ari ziren soldaduak. Haiek ez ikusteagatik itzuli gaitza egin behar izaten zuten. Astoekin hasi ziren pakete-garraioan, baina hain bide txarra izaki, azkenean astorik gabe jarraitu zuten, bizkarka.
-
Mugaraino
Erramun Irazu Apezetxea (1926) Oiartzun
Endabordaraino joaten ziren paketeekin, eta, han, askotan, paketeak jasotzeko jende gutxi izaki, eta mugaraino joan behar izaten zuten.
-
Txakur kontrabandista
Erramun Irazu Apezetxea (1926) Oiartzun
Karabineroen artean bazen bat kontrabandoan ibiltzen zena. Ongi hezitako txakurra zuen hark: guardia zibilak usaintzen bazituen, abisatu egiten zuen, eta hartara, ez zituzten harrapatzen.
-
Muga
Erramun Irazu Apezetxea (1926) Oiartzun
Beratarrak mugaren beste aldean egoten ziren paketeak gora eramateko. Hemendik joandakoek Bidasoa ibaia pasatu behar izaten zuten. Toki bat baino gehiagotatik pasatzen zuten muga. Batzuetan hain ziren toki zailak, guardia zibilak ere ez ziren arrimatzen. Paketeak eraman eta askotan ekartzeko ere izaten zen. Hauek nahiago zuten paketea, hazienda baino.
-
Gaua bukatu, baina lana ez
Erramun Irazu Apezetxea (1926) Oiartzun
Paketeak eraman eta ekartzea tokatzen zitzaienean, askotan eguna argitzen zitzaien bukatu aurretik. Batzuek paketeak gordetzen zituzten hurrengo egunean jarraitzeko. Beste batzuk egun argiz arriskatzen ziren, lana bukatzeko. Nondik ibiltzen ziren aipatu digu: toki izenak. Kontrabandisten atzetik ibiltzen ziren guardia zibilek izengoitia zuten: nafarrek 'eltzetzuak' deitzen zieten eta hemengoek, 'beltzak'.
-
Haziendarekin kontrabandoan
Erramun Irazu Apezetxea (1926) Oiartzun
Haziendarekin ere ibiltzen ziren. Hauekin lana egitea zailagoa zen; izan ere, paketeak gordeta utzi daitezke hurrengo txanda arte, baina hazienda zaindu egin behar da. Behin, hazienda jaso behar zutenak ez ziren iritsi bere garaian; gaua eta eguna pasatu zuten behiekin. Ganaduak pasada handia hartzen zuen bidean: nekatuta egoten zen, eta gaixotu ere egiten ziren, mugako erreka pasatu eta izerdituta.
-
Mandoak ezin garraiaturik
Erramun Irazu Apezetxea (1926) Oiartzun
Hazienda klase bat baino gehiago pasatzen zen: behiak, zaldiak, mandoak... Mandoak ohitu gabe egoten ziren eta komeria galantak ibiltzen zituzten ezin eramanik.
-
Animaliak pasatzen
Erramun Irazu Apezetxea (1926) Oiartzun
Animaliekin nondik nora ibiltzen ziren kontatu digu Erramunek. Eroslearen arabera, batera edo bestera eraman behar zituzten. Nafarroa aldetik etorrita, batzuetan Tornolatik jaisten ziren, eta, beste batzuetan, Bianditz eta Oialekutik barrena, Karrikara, eta, handik, Altzibarrera. Animaliak nekatuta egoten ziren eta ezin ailegaturik ibiltzen ziren bere haiekin.
-
Kubiertak pasatzen
Erramun Irazu Apezetxea (1926) Oiartzun
Hazienda gutxitzen joan zen eta gero paketeak bakarrik eramaten zituzten. Gerra ondoren dena behar zen hemen eta denetik ekartzen zuten. Denboraldi batean kamioien kubiertekin ibili ziren. Markak gogoan ditu.
-
Bezeroak gordelekura
Erramun Irazu Apezetxea (1926) Oiartzun
Kontrabandoa gordeta edukitzen zuten tokira joaten ziren batzuetan bezeroak. Ongi begiratzen zuten erosi aurretik. Behin enpresa bateko enkargatua etorri zen kubiertak erostera; nahiko lan izan zuen Tornolako maldetan.
-
Poliziak kontrabandoa harrapatu
Erramun Irazu Apezetxea (1926) Oiartzun
Behin polizia sekretukoak etorri ziren, bezero itxura eginez, kontrabandoan ekarritako kubiertak erosteko aitzakian. Kontrabandistek igerri ziotenean, batzuek alde egin zuten eta beste batzuek kubiertak gorde zituzten. Poliziaren furgoneta etorri zen Portuburura eta Erramun Antiguako kuartelera eraman zuten, beste bi bizilagunekin batera.
-
Antiguako kuartelean estutasun ederrak
Erramun Irazu Apezetxea (1926) Oiartzun
Erramun eta Tornolako beste bi bizilagun Antiguako kuartelera eraman zituzten, poliziak kontrabandoa aurkitu zuelako. Erramunek bazekien aski ederki kontrabandoarena, baina ez zuen aitortu nahi. Hala ere, ordurako poliziak bazekien aski ederki nor zegoen atzean, eta azkenean aske utzi zituzten; hori bai, deklarazioa hartu ondoren.
-
Gosea, ezinikusiak eta salaketak
Elena Garmendia Pikabea (1922) Lezo
Gosea. Olio litroaren prezioa. Elenaren ama asko flakatu zen. Karlisten eta abertzaleen arteko harremana. Salaketak. Atxiloketak. Fusilatuak.