Borroka

• Kanpandorrean babestuta

  Jose Angel Mendia Dilla (1926) Gernika-Lumo

  Gerra sasoian, Zornotzan egon zen. Bere amak kanpandorrera eramaten zuen bonbak hasten zirenean; handik goitik inguruko guztia ikusten zuten, baita Gernikako bonbardaketa ere. Bere emaztearen familia Jainkora (Arrieta) joan zen; han ikusi zuten azkenekoz aita, desagertu egin baitzen.

• Etxekoak non zeuden jakin barik

  Pilar Candina Elgezabal (1918) Gernika-Lumo

  Andra Maria kanpora irten zirenean ikusitakoa ikaragarria zela dio. Gurasoak Astrako babeslekuan egon zirela uste zuen, baina ez ziren egon han; eta, Montefuerte kondearen etxean egon zirelakoan, bertara joan zen. Hala ere, gurasoak ez zituen han aurkitu. Kanpantxuko (Ajangiz) Sebera esne-saltzailea zegoen bertan, eta hark esan zion beraien etxea osorik zegoela; baina kanpoko aldeak baino ez zuen iraun zutik. Gauean bertan, Kanpantxura joan zen lotan. Bigarren egunean, Olabarrira joan zen eta bertan aurkitu zituen etxekoak.

• Erretako eta zutik iraundako eraikinak

  Pilar Candina Elgezabal (1918) Gernika-Lumo

  Falangisten lokala erdiko kalean egon zen. Batzokia Arrien dagoen lekuan egon zen, eta hura ere erre egin zen. Etxe gutxik iraun zuten tente: Santo Domingo militarraren etxeak eta Goienkaleko etxe batek. Juntetxea, Andra Maria eliza eta arma-lantegia ez zituzten ukitu ere egin. Kaltzada ospitalean 26 pertsona hil zirela dio.

• Bonbardaketan Forun baba artean babestuta

  Rafa Armendariz Gainza (1926) Gernika-Lumo

  Abioiak azaltzen zirenean, kanpaiak jotzen zituzten herritarrak babeslekuetara joan zitezen. Bonbardaketan bera Foruan egon zen, baina bere ama eta arreba Gernikan. Baba artean babestu ziren. Gernikara etorri nahi arren, ez zioten uzten pasatzen.

• Gernika garbitzeko, presoak ekarri zituzten

  Maria Luisa Olaeta Berrojaetxebarria (1926) Gernika-Lumo

  Gernika garbitzeko lanetan, "ciudades devastadas"eko bulegokoak eta langile-batailoietako presoak aritu ziren. Errenteria aldea ez zuten erre.

• Kanpaiak

  Maria Luisa Olaeta Berrojaetxebarria (1926) Gernika-Lumo

  Andra Mariko kanpaiak jotzen hasten zirenean, jendea babeslekuetan sartzen zen, baina beraiek ez ziren sekula joan, amamak ez zuelako gura izaten. Baserrian babes gehiago izango zutelakoan joan ziren Belendizera (Arratzu).

• Bonbardaketan basoan babestu ziren

  Itziar Arzanegi Uribe (1924) Gernika-Lumo

  Gerra hasi zenean, etxekoa zuen lehengusina bategaz, beraien familiako batzuen baserrira joaten ziren. Bonbardaketa egunean, beste askorekin batera, basora joan ziren eta han egon ziren. Pinu artetik landa aldera joandako andre bat zelan hil zuten ikusi zuen. Handik, lehengusinarekin batera, Sukarrietara joan zen; guztira hiru urte egin zituen bertan.

• Cervera itsasontziaren kainoikadak

  Zelestino Segurola Billagarai (1926) Donostia

  Cervera itsasontziaren kanoikaden beldurrik ez zuten. Lasai jarraitzen zuten lanean. Malabieta baserrian zegoen orduan.

• Frankistek Donostia hartzean, lehenengo Eibarrera, eta handik Oñatira egin zuten alde

  Fermin Muñoz Etxabeguren (1922) Donostia

  Frankistak Donostiara iritsi zirenean, jendeak Bilbora egin zuen alde, eta beraiek Eibarrera jo zuten, kotxez. Eibartik Oñatira mugitu ziren, bertako ostatu batean pasa zuten denboraldi bat. Urak baretu zirenean itzuli ziren Donostiara.

• Aita, gudari moduan ibilia

  Mertxe Uranga Uranga (1937) Donostia

  Aita gerrara joan zen, gudari moduan, eta gero ez zioten Zestoara itzultzen utzi. Zapata txiki batzuk ekarri zizkion gerratik. Ez zen kartzelan egon; amaren aldeko aitona karlista zen, eta nolabait libratu zen.

• Gerra garaian etxez aldatu beharra

  Jose Saenz de Biteri Saenz de Biteri (1925) Migel Saenz de Biteri Saenz de Biteri (1923) Nemesio Ugarte Ortiz de Zarate (1925) Legutio

  Gerra garaian, gorriak eta nazionalak sartu zirenean, beraien etxea bien erdian zegoen; eta, horregatik, etxez aldatu behar izan zuten. Gerrako pasadizoa etxe inguruan. Gerra amaitzean nazionalak harriturik geratu ziren Jose eta Migelen etxean bizirik zeudela ikusita. Inguruko etxeek kalte handiak jasan zituzten.

• Gerra denborako oroitzapenak

  Garbiñe Diaz de Mendibil Biteri (1932) Legutio

  Garbiñe ez zen eskolan ibili umetan. Gerra denboran, Nafarraten frontea egon zen: tiroak eta baserritik ihes egin behar izana gogoratzen ditu. Lau anai-arreba asto-otzaratan sartuta eman zituzten Oraldera, beste anai-arrebak "kriau" zeuden.

• Ubide, Zeanuri eta Bilbo igaro, ihesean

  Cipriano Diaz de Mendibil Biteri (1924) Garbiñe Diaz de Mendibil Biteri (1932) Legutio

  Gerra denboran, Nafarraten frontea egon zen: tiroak eta baserritik ihes egin behar izana gogoratzen ditu Garbiñek. Lau anai-arreba asto-otzaratan sartuta eman zituzten Oraldera. Handik Ubide, Zeanuri eta Bilbo igaro zituzten ihesean. Bilbon Nafarreteko mutiko bat hil zuten tiroz.

• Bi anaia gerran soldadu

  Cipriano Diaz de Mendibil Biteri (1924) Garbiñe Diaz de Mendibil Biteri (1932) Legutio

  Bi anaia zaharrenak soldadu ibili ziren gerran. Francoren aldeko tropekin aritu omen ziren.

• "El abuelo" aireplanoa

  Juan Padilla Arruabarrena (1924) Otxandio

  Bonbardaketetan, aireplanoak hirunaka etortzen ziren. Lehenago "El abuelo" joaten zen errebisioa egiten; gorrien aldekoa zen "El abuelo". Gorrien abiazioa oso ahula zen. "El abuelo"ri buruzko zalantzak argitzen ditu. Italiarrak eta alemaniarrak II. Mundu Gerrarako prestatu ziren berton. Otxandion zibilak baino ez zituzten hil.

• Alarma entzun eta ezkutatzera

  Juan Padilla Arruabarrena (1924) Otxandio

  Bonbardaketan, jende asko elizpean babestu zen. Alarmak jotzen zuenean, arineketan joaten ziren bertara. Legutiotik abisatzen zieten noiz zetozen.

• Gerraren jarraipena irratiz

  Juan Padilla Arruabarrena (1924) Otxandio

  Beraiek irratiz jarraitu zuten nazionalen ofentsibaren ibilbidea eta inguruan gertatzen zena.

• Gerrako lehen bonba

  Koldo Pildain Gonzalez de Langarika (1931) Otxandio

  Lagunekin jolasean zebilela hasi zen lehen bonbardaketa, eta eurengandik gertu erori zen lehen bonba. Ihesi joan ziren etxera. Etxean ez egoen inor, eta herria kez estalita geratu zen.

• Hildako asko gerra hasi zen egunean

  Koldo Pildain Gonzalez de Langarika (1931) Otxandio

  Bonbaren ondoren, Koldok ez zuen ezer ulertzen, eta emakume guztiak negarrez ikusi zituen. Omega lantegia bertan zegoen, baina gerran suntsituta geratu zen. Bonbardaketa baretu zenean, jendeak San Bernabe mendira joateko deia jaso zuen. Amak eskutik oratuta joan zen hara. Koldoren osaba bat egun hartan hil zen, zauri larriengatik. Denera 50 bat lagun hil omen ziren egun hartan, familia osoak barne.

• Mañariko Urkuletan, ama zaurituak artatzen

  Koldo Pildain Gonzalez de Langarika (1931) Otxandio

  Frankisten erasoa Basagurenera heldu zenean, Mañariko Urkuleta baserrira joan ziren. Erasoaldietan kobazulo batean babesten ziren. Eguna iluntzear zegoenean, abertzaleek zauritutakoak ekartzen zituzten, eta Koldoren amak-eta egiten zuten erizain lana. Pago abarrez egindako andetan ekartzen zituzten zaurituak odola zeriela.