Borroka

• Gerra garaiko trintxerak dituzten mendiak

  Mari Aranguren Bilbao (1914) Angeles Olabarri Aranguren () Iñaki Olabarri Aranguren (1935) Amorebieta-Etxano

  Ganzabal mendia da inguruetako ezagunena, gerra sasoian liskar handiak egon zirelako bertan. Oraindik ere trintxerak ikus daitezke. Beste mendi batzuetan ere badaude trintxerak: Zamalloamendi, Urramendi... Beste mendi batzuk.

• Gernikako bonbardaketa

  Maria Dolores Basterretxea Santiago (1933) Gernika-Lumo

  Gernikako bonbardaketa izan zenean, umea zen, baina gogoan du bere aitabitxiak babeslekura zelan eraman zuen. Bere ama Abaituatarren oso laguna zen, eta haien etxean zeudela hasi zen bonbardaketa. Beraien alaba Nekanerekin batera soroan etzanda egon zen. Bonbardaketako gauean, Errenteriako zubiraino joan eta soldaduek ez zieten pasatzen utzi. Errenterian pasa behar izan zuten gaua, Gomezanekoan etxean.

• Bonbardaketan bere lehengusinaren umea hil zen

  Juanita Bergara Mintegia (1917) Gernika-Lumo

  Bonbardaketak San Juan Ibarran harrapatu zuen. Bere lehengusina eta haren umearekin egon zen eta berak etxerako bidea hartu zuen. Baina lehengusinari eta umeari bonba bat gainera jausi, umea hil eta lehengusinak hanka zauritu zuen. Etxera Ajangiztik joan zen, bideak metrailatu egiten zituztelako.

• Plaza Errenteriatik Gernikarako bidean egoten zen

  Juanita Bergara Mintegia (1917) Gernika-Lumo

  Lehengusinak hanka zauritu zuen bonbardaketan eta Santoñara eraman zuten. Merkurio iturriaren inguruan zaldiak eta astoak egoten ziren. Bonbardaketa sasoian ez zen egon oraingo merkatu-plaza modukorik; Errenteriara bidean egoten ziren baserritarrak.

• Bonbardaketan Andra Marian egon ziren

  Pilar Candina Elgezabal (1918) Gernika-Lumo

  Bonbardaketa egunean, arratsaldeko lauretan irten zen kalera auzoko batekin. Sasoi hartan, Gernika-Lumok errefuxiatu asko jaso zituen; hori dela eta, kanpoko jende ugari zegoen. Kalean mugimendu handia nabaritu zuten. Amuma bonbardaketa baino hilabete lehenago hil zen eta oraindik lutoz zebilen. Kalera irten eta segidan, kanpaiak entzun zituzten. Andra Mariara joan ziren Piedadeko Ama Birjinaren ondora, eta han egon ziren erasoak bukatu arte.

• Bonbardaketan trenbidetik Forurantz

  Enrike Aranzabal Olaeta (1924) Gernika-Lumo

  Lehenengo bonben ostean, 3 minutuko tarte bat-edo egon zen eta trenbide aldera jo zuten korrika, Foru aldera. Hegazkinak baxu pasatzen ziren metrailatzen. Beraiek zortea izan zutela dio, ez zuten etxeko inor galdu. San Juan Ibarrako jendea erreka izkinara joan zen babes bila, plaza guztia txikitu zuten-eta. Hurrengo egunean, Foruko harrobiko kobazuloetan egon ziren Gernika berriro bonbardatuko zutelakoan.

• Gernikako babeslekuak

  Rafa Armendariz Gainza (1926) Gernika-Lumo

  Bonbardaketa aurretik Forura joan ziren bera eta anaia, beldurrez. Bere ama eta arreba, ostera, Gernikan egon ziren; anbulatorio ondoko babeslekuan ezkutatu ziren. Beste babesleku batzuk ere bazeuden Artekalen eta Andra Mari kalean; azken horretan, jende asko hil zen.

• Bonbardaketa kanpandorrean

  Kontxi Arrien Monasterio (1929) Gernika-Lumo

  Bonbardaketa egunean, kanpaiak entzun zituenean, tabaka zebilen jolasten Goienkalean, eta Andra Mariko kanpandorrera joan zen babestera. Handik irteterakoan, etxera joan zen eta ez zuen inor aurkitu. Beraien etxeak, Taberna vasca taberna-jatetxeak, hurrengo egunean hartu zuen su. Gurasoak heldu zirenean, amaren jaiotetxera joan ziren, Ajangizera.

• Bonbardaketa eguna

  Luzina Arriola Zabalia (1925) Gernika-Lumo

  Bonbardaketan, babeslekuan ezkutatu ziren, "Refugios de Rojo" deritzonean. Azokatik bueltan zihoan jende asko metrailatuta hil zuten. Arratsaldeko lauretatik zortziak arte izan zen bonbardaketa. Erian, Pablo Picasso kale ondoan, astoak-eta egoten ziren eta bertan hil zituzten 70 bat. Bonbardaketa hasi orduko, beraien babeslekura joan ziren. Handik, amamaren etxera joan ziren, goizaldean Bilbora ihes egin aurretik.

• Bonbardaketako uneko sentipenak

  Julio Onaindia Landeta (1924) Gernika-Lumo

  Julio eta bere arreba etxe ondoko babesleku batean babestu ziren bonbardaketan. Estu-estua zen, gaur egungo Aterpe tabernako ate ondotik Juan Kaltzada kalera doan tartea. Han Nabeatarren baserria zegoen eta bertakoak oso arduratuta ikusi zituen. Jendearen ezinegona eta besteen baretzeko ahaleginek bat egin zuten momentu latz haietan. Goizean goizetik Durangon jasan zuen lehen erasoa Juliok, Gernikakoagaz lau pairatu zituen. Bonbardaketa egunean porru-patatak afaldu zituzten beraien etxean batutakoek. Beraien etxean jende askok hartu zuen aterpe gerora ere, gehienek etxea galdu zuten-eta.

• Bonbardaketa eguna

  Jose Antonio Torrealdai Bilbao (1931) Gernika-Lumo

  Bonbardaketaren eguna. Indaba zuriak bazkaldu zituzten egun hartan. Hegazkinak bi txandatan etorri zirela gogoan dauka. Sirenak joka hasi zirenean, Malostetik zehar ihesi joan ziren. Sasien ondoan geldi-geldi egon zen beste emakume baten besoetan. Bonbardaketaren ostean, emakume hura zoratu egin zela kontatzen du. Aita kortan geratu zen.

• Udaletxe azpiko babeslekua

  Serafin Ruiz Sagasti (1923) Gernika-Lumo

  Gernikan zebilen bonbardaketa hasi zenean. Udaletxe azpiko babeslekuan egon zen bera; beterik zegoen. Ordu batzuetan egon ziren barruan. Apaizak errezoka aritu ziren.

• Astra lantegiko babeslekuan

  Juanito Candina Elgezabal (1930) Gernika-Lumo

  Astra lantegiko babeslekuan egon zen bonbardaketan, aldamenean bizi zirelako. Handik gauez kamioi batean Olabarrira joan ziren.

• Gerra etorri zenean

  Lucio Urzelai Gantxegi (1922) Bergara

  Soldadutza Nafarroako Piriniotan egin zuen. Gerra denboran Osintxun zegoen. Aita auzo-alkate zegoen, nazionalistekin. Aita espetxeratu eta ama bakarrik geratu zen etxeko dendan.

• Gerra denboran, Plentzian, Laredon eta Asturiasen

  Karmen Riesgo Oñederra (1924) Koro Riesgo Oñederra (1919) Deba

  Gerra garaian, Plentzian egon ziren. Deban bizi zen gizon batek txaleta zeukan han eta etxea zaintzearen truk bertan egon ziren bizitzen. Gernika bonbardatu zutenean, Plentzian zeuden eta zarata entzuten zuten. Gero Laredora joan ziren. Han tunelera joaten ziren gauetan babestera. Laredon pasa zituzten unerik gogorrenak. Gero Asturias aldera joan ziren; eta han, berriz, hobeto.

• Atzeguardia etxean bertan

  Eustakia Agiriano Zuazua (1924) Aramaio

  Atzeguardiako soldaduak etxean eduki zituzten. Bilbotik etorri ziren gorriok, asturiarrak tartean. San Andres gauetik apirilaren 3ra arte egon ziren Untzilla eta Suña inguruetan. Metrailadore eta banderak auzoan, eta inguruak lubakiz josita utzi zituzten. Etxean artatu zuten Belategi mendira zihoan soldadu bat. Hantxe hil zuten soldadu hori.

• Untzillako dorrean metrailadorea

  Eustakia Agiriano Zuazua (1924) Aramaio

  Nazionalen “Avance”ari Untzillako elizako dorreko metrailadorearekin eutsi zioten aldi batean, soldadu asko hil edo zaurituaz. Aurretik prestatu zuten zulo batean egon ziren gordeta Garaikoetxea eta Palazio baserrietako bizilagunak, “Avance”a etorri zenean. Zulotik ikusi ahal izan zituzten kanoikadek egin zituzten txikizioak.

• Milizianoak inguruetan lurperatuta

  Eustakia Agiriano Zuazua (1924) Aramaio

  Gauean gordelekutik irten, eurek zerbait jan, eta ganaduak gobernatu zituzten. Hurrengo egunean, ondoko arku biko etxean babestuta zeudela, milizianoek atzera egin zuten. Asturiarrak ikusi zituzten soroan behera odolduta ihesi, birao batean. Etxe inguruan hil eta lurperatu zituzten miliziano batzuk. Bertan jarraitzen omen dute lurperatuta. Eustakik ez daki hildakook ezagunak izango ziren edo ez.

• Salasan baserria bi fronteren erdian

  Paula Unzueta Etxebarria (1926) Aramaio

  Salasanen baserria bi fronteren erdian egon zen hamabost egunez, alde batekoak Murun eta bestekoak Tellamendin baitzeuden. Elkarri tiroka ibiltzen zirenez, eta arrisku handian zeudenez, gurasoak eta abereak etxean gelditu eta gazteak Goikoerrotara aldatu ziren. Han egon ziren denboraldi batez. Zalgon zeukaten gorriek intendentzia.

• Aramaio bi fronteren artean

  Basilio Ugarte Urrutia (1925) Aramaio

  Aramaioko goiko haitzean borroka gogorrak egon ziren. Haitz hori hartu eta Anbotoraino jarraitu zuten nazionalek. Hiru hilabetean egon ziren bertan. Beste aldean, Tellamendin, gorriak zeuden. Aramaio erdian zegoen, eta herritarrak egunez ez ziren kalera irteten ausartzen. Ganaduak errekara-eta, gauez ateratzen zituzten. Ganaduentzako jatekoa ere ilunetan ekartzen zuten. Hiru astez egon ziren egoera horretan. Gorriek ganaduak ostu egiten zituzten jateko.