Politika eta Franco
-
Libre utzi zutenean, Madrilen
Arantxa Larrea Garmendia (1937) Lezo
Libre utzi zutenean, Madrilen, ezin zuen sinestu. Dirua bazuen, baina iluntzen hasia zen, eta ez zuen atera nahi. Koinataren anaiaren etxera joan zen. Lezon diruz lagundu zioten lagunek.
-
Ikurrina ezkutatu egin behar
Rafael Agirre Legorburu (1926) Lezo
Aitak etxean ikurrina zuen, eta Rafaelek kendu egin zion badaezpada ere. Milizianoek etxeak errekisatzen zituzten Francoren garaiaren hasieran.
-
Politika kontuetan, isiltasuna
Mikel Salaberria Kortaberria (1932) Lezo
Lezoko Batzokia justu-justu ezagutu zuen. Itxi egin zuten gerra garaian. 14-15 urte arte ez zuten etxeko eztabaidetan parte hartzen. Isiltasuna zen nagusi gai batzuekin, beldurra. 18 urtetik gora hasi zen kontzientzia hartzen.
-
Ustezko lagunaren mehatxua
Nikolas Lopetegi Aiestaran (1924) Lezo
Arratsalde batean, aita baserriko lanetan zebilela, ustezko lagun bat sarjentu batekin etorri zen. Txekorrik handiena hurrengo egunean hiltegira eramateko agindu zioten; nahigabe handia hartu zuen aitak, hori baitzen baserriko errenta ordaintzeko esperantza.
-
Hitzaldietara joan, eta hango propaganda onartu egin behar
Joxe Zumeta Jaunarena (1937) Lezo
Madrildik División Azuleko soldaduak etortzen ziren Lezora. Lezoko gazteek, soldadu joan aurretik, Errenteriako sindikatura joan behar izaten zuten astean behin, lana utzita, hitzaldiak entzutera. Han entzuten zituztenak onartu egin behar izaten zituzten.
-
Kalabozoan lotan
Mari Kruz Urkizu Sarasua (1932) Lezo
Gerra amaituta ere, errefuxiatu ibilitakoek kalerako askatasun mugatua izaten zuten. Mari Kruzen aitak, esaterako, Francok Pasai Donibanera eginiko bisita bat medio, kalabozoan egin behar izan zuen lo. Arratsaldeko 18:30ak edo 19:30ak inguru izaten zuten errefuxiatu ohiek etxera itzultzeko tenorea. Egun batez, Mari Kruzen aita falta. Ez zen etxera azaltzen. Azkenerako, aitaren nagusiaren abisua jaso zuten, lan bat bukatzeko aitzakian aitarentzat baimen berezia eskatu zuela esanez. Hutsean geratu zen kontua, baina ez izu handia pasa eta negar malkorik isuri gabe.
-
Eskolan gazteleraz egin behar
Mari Kruz Urkizu Sarasua (1932) Lezo
Eskolak ez ziren euskaraz izaten, ez behintzat Mari Kruzek bere garaian ezagututako eskolan. Bere esanetan, kalean ere gaztelera nagusitzen hasia zegoen. Gogoan du "Cara al Sol" kantatu behar izaten zutela, eta zenbaitek "habla en cristiano" esan ere egiten zietela euskaldunei, baina halako gauzek inoiz ez zuten Mari Kruz kezkatu, bere burua eta lagunena, gazteleraz mintzo sumatzeak bezainbeste. Euskaldun izatetik gazteleraz normaltasun osoz egitera oharkabean iritsi ziren, eta orduan kontzienteki hasi ziren lagun artean euskara ez besterik egiten.
-
"El libro verde de la Falange"
Ester Salaberria Kortaberria (1939) Lezo
"El libro verde de la Falange" zelakoa du gogoan Esterrek, larunbat arratsaldetan lantzen zuten hau eskolan. Maistrak betebeharrez pasatzen zuen liburu hura, ahalik eta azkarren.
-
Gerrako biktimei "Cara al Sol" abestea
Ester Salaberria Kortaberria (1939) Lezo
Gogoan du Esterrek "cara al sol" abestu behar izaten zutela mezan, gerrako biktimen izenak zeuden paretan.
-
Eskola garaiko kontuak
Axun Oiartzabal Sagarzazu (1946) Lezo
Sei urterekin hasi zen eskolan, eta ez zekien erdaraz. Toledoko irakasle hasiberriak, berriz, ez zuen euskara ulertzen. Francoren emaztea (Carmen Polo) agurtzera eramaten zituzten. Hiru irakasle izan zituen, azkena oso ona: Teresa Setien.
-
Eskola garaiko kontuak II
Axun Oiartzabal Sagarzazu (1946) Lezo
Eskolan ez du gogoratzen "Cara al sol" kantatu beharra, baina elizan kantatzen ote zuten... Ez du oroitzapenik txarrik. Berari ez, baina ikaskide batzuek jaso zuten masailekoren bat. Bihurri samarra zen. Besoa hautsi zuen, ahizpak ohetik botata.
-
Gerraosteko aldarrikapenak I
Axun Oiartzabal Sagarzazu (1946) Lezo
Bazuten irratia etxean, sukaldean. Alanbre bat antena bezala. Pirenaica irratia entzuten zuten gauean. La voz de España eta El Diario Vasco egunkariak zeuden. Bizilagunak hartzen zuen, eta utzi egiten zioten. Irakurtzea asko gustatzen zitzaion. Elizaren inguruan antolatzen ziren gazteak, eta hausnartu egiten zuten sortutako arazoen inguruan. Bilera klandestinoak ere ezagutu zituen. Langileen eskubideen alde ibili zen batez ere. Grebak eta manifestazioak.
-
Gerraosteko aldarrikapenak II
Axun Oiartzabal Sagarzazu (1946) Lezo
Gerraostean sindikatuak bertikalak ziren. Hauteskunderik ez zen izan urte askoan. Hura hautsi beharra zegoen. Gazteak esnatzen hasi ziren, isiltasuna hausten. Aita Teruelen egon zen soldadu gerran, eta zauritu egin zuten, baina ez zuen ezer kontatzen.
-
Euskararen aldeko joera oso handia zen
Axun Oiartzabal Sagarzazu (1946) Lezo
Euskara ez galtzea zen helburua. Ikastolako gelak garbitzea tokatzen bazen, egin eta aurrera.
-
Eskolan, gaztelania hutsean
Juani Urkizu Arbelaitz (1948) Lezo
Eskolan hasi zenean, bost urterekin, bazekien gaztelania pixka bat. Ederki ikasi zuen gero. Formación del Espíritu Nacional ikasten zuten. Bandera espainola zuten koadernoan, eta aitak ezin zuen ikusi (nazionalista izaki).
-
Zerbitzu Soziala egin beharra
Juani Urkizu Arbelaitz (1948) Lezo
"Cara al sol" kantatu beharra. Servicio Social egin behar izan zuen, Deban, ikasketen titulua lortzeko. Falangeko Sección Femenina. Biblia, etxeko lanak, espíritu nacional... Lezon ere bazegoen Sección Femenina, Circulo Carlistan. Bera ez zen joaten, baina jostailu asko izaten ziren han.
-
Francoren irudia ikasgelan
Ines Olaizola Mitxelena (1949) Lezo
Lezoko eskolan ibili zen. Irakurtzea eta idaztea gustatzen zitzaion gehien. Francoren irudia horman ikusi izanak arreta eman zion.
-
'Cara al Sol'en beste bertsio bat
Iñaxi Gereñu Odria (1928) Legazpi
Gerra ostean, eskolan ere euskara debekatu egin zuten, eta Cara al Sol abestera behartzen zituzten. Ume batzuek, baina, kantaren hitzak aldatu zituzten.
-
Eguerdietan, 'Cara al Sol' kantatu behar
Felipe Etxeberria Telleria (1935) Legazpi
Eskolako kontua. Diktadura garaia zen. Eguerdietan, eskolatik irteeran, Cara al Sol kantatzen zuten.
-
Eskola garaiko kontuak
Julian Zabaleta Kortaberria (1937) Legazpi
Zazpi urterekin hasi zen Legazpiko eskolan. Plazako eskolan lekua falta zela eta, 'Centro Republicano' konfiskatu eta han ere eskola jarri zuten. Handik "eskola txikira" pasa zen, eta, geroago, fraideen kolegiora. Fraideetako zuzendariari buruz hitz egiten du. 'Cara al Sol' abesten zuten eskolara sartu aurretik, formazioan jarrita.