Politika eta Franco

• Maristetan 'Cara al Sol' ez abestearren zigorra

  Adrian Amantegi Arteaga (1928) Mañaria

  Durangoko maristetan eskua altxatu eta ilaran Cara al Sol kantatu behar izan zuten. Hiru anaiek ez zuten abesten eta zigortu egiten zituzten. Marista batek ohe gainean txapel gorria izaten zuela du gogoan. 14 urtegaz eskola utzi eta beharrean hasi zen familiako harrobian.

• Garaiko Santiagoetako erromeria kentzeko agindua

  Jon Ander Zurikarai Atxa-Orbea (1933) Zaldibar

  Santiagoetan Garain egiten zen erromeria. Behin, Bizkaiko Gobernadore Zibila hil zela eta Garaiko erromeria kentzeko agindua eman zuten.

• Euskara debekatuta eskolan

  Elena Sarraua Amutxastegi (1929) Jose Luis Sarraua Amutxastegi (1933) Zaldibar

  Umetan dena egiten zuten erdaraz eskolan, baita doktrina bera ere. Erdararik jakin ez eta zigortu egiten zituzten eskolan euskaraz egitearren: eraztuna pasatzen zioten elkarri euskaraz egiten zutenean. Honez gain, eskolara sartu orduko Espainiako bandera atera eta 'Cara al Sol' abestu behar izaten zuten.

• Gerraostean, irratia eta 'Euzkadi' aldizkaria debekatuta

  Elena Sarraua Amutxastegi (1929) Jose Luis Sarraua Amutxastegi (1933) Zaldibar

  Gerraostean debekatuta egon zen irratia edukitzea eta baita Euzkadi egunkaria bera ere. Etxean zituzten aleak erre egin behar izan zituzten. Irratia erosi zutenean, Bilbo, Donosti eta Andorra izaten ziren entzuten zituztenak, eta La Gaceta del Norte eta La Voz de España irakurtzen zituzten egunkariak. Elizan, Zeruko argia aldizkaria hartzen zuten.

• Ibarlako eskolara, bederatzi urterekin

  Patxi Bolaño Olea (1927) Irun

  Bederatzi urterekin hasi zen eskolan, baina ordurako bazekien irakurtzen eta idazten, amak erakutsita. Ibarlako eskolan ibili zen. Ordubeteko bidea zuen etxetik. Meazuritik, berriz, bost tunel pasatu behar zituen ilunetan. Maistra frankista zen. Cara al Sol kantatu. Anaia 17 urterekin hil zen, gaixotuta. Apaizak euskaraz erakutsi zien doktrina.

• Euskararen eta euskal nortasunaren kontrako giroa

  Patxi Bolaño Olea (1927) Irun

  Alabarekin hasi zen euskararekin kezkatzen. Gerra garaian, ez zen politikaz hitz egiten. Franco onena zela sinetsarazten zieten. Aitari pistola jarri zioten aurrean, erdaraz egiteko. Patxi bizilaguna nola hil zuten azaltzen du.

• Agintari berriak lapurretarako gertu

  Maria Igarza Zubiate (1924) Elorrio

  Alkateak, apaizak, baita barrenderoak ere, aldatu ziren gerra ostean. Aurrenengo sei urteak izan ziren txarrenak. Nahikoa lapurtu zutenean baretu omen ziren apur bat. Aitari gertatutako kasua.

• Elorrioko lehen komando klandestinoa

  Maria Igarza Zubiate (1924) Elorrio

  Senarrak parte hartu zuen Elorrioko lehen talde klandestinoan. Atxilotu eta kartzelan egon zen. Taldekideen izenak. Ajuariagerra zuten gidari.

• Espainiako bandera lapurtu zutenekoa

  Maria Igarza Zubiate (1924) Elorrio

  Behin, Espainiako bandera harrapatu zuten, eta nazionalista jendea kuartelera eraman eta jipoitu. Handik gerora agertu zen, "Rosita Tremens" enterradorearen alabaren leihoan.

• Mojetan, abesti frankistak; diziplina

  Arantxa Urretabizkaia Bejarano (1947) Donostia

  Sagrada Familia ikastetxeko kontuak: mojekin formazioan abesti frankistak abesten zituzten. Cara al Sol. Ordurako bazekiten beraiek ez zirela haietakoak. Diziplina ez zen oso zorrotza, baina ondo portatzen zenari "ohorezko banda" ematen zioten sari moduan. Zigor gogorrik ez.

• Bilera politikoetan Bittorrekin

  Anton Mari Aldekoa-Otalora (1951) Iurreta

  Gerediaga Elkarteko batzarren baten ezagutu zuen. Astola bueltan lorategi bat egitea erabaki zen eta Bittorri eman zioten ardura. 1975 inguruan bilera klandestinoetan ere aurkitzen zuen Bittor. Ordurako ilea zurituta zuen. Eredu zen eurentzat.

• Oromiñoko eskola

  Carmelo Cedrun Otxandategi (1930) Iurreta

  Carmelo Oromiño auzoan jaio zen. Beraien etxea lurrez eta Udalez Etxano da (gaur egun Amorebieta-Etxano), baina Elizaz Iurreta. Auzoko eskolara joan zen 12 urtera arte, Iurretara joan zen arte eskola partikularrera. Euskaraz egitea galarazita zuten eskolan eta sarritan zigortzen zien Valladolideko maisuak.

• "División Azul"eko abestia ez kantatzearren zaplaztekoa

  Jesus Garmendia Aurrekoetxea (1930) Bermeo

  Eskolatik irteteko zegoela II. Mungu Gerra hasi zen. Espainian preso zeuden asko, tartean hainbat bermeotar, Errusiako División Azulera joan ziren. Pedro Fernández Bermeoko sasoi hartako alkateak Hermanoetan División Azuleko abestia irakatsi zien. Berak ez zuenez abestu "hermano" batek zaplazteko itzela jo zion.

• "Frente de Juventudes"-eko kide izan behar

  Txomin Sarriegi Olaran (1928) Beasain

  "Frente de Juventudes"-en inguruko azalpenak ematen ditu. Kirol ekintza desberdinak antolatzen zituzten.

• Arlo askotan zegoen zentsura

  Txomin Sarriegi Olaran (1928) Beasain

  Politika gaien inguruan ere zentsura handia zegoen. Elizak indar handia zuen garai hartan. Kultur ekintza desberdinen antolaketa euren esku zegoen.

• "Franco! Franco!", deiadarrak kalean

  Adora Osa Arrizabalaga () Zumaia

  Kalean `Cara al sol´ abestu behar izaten zuten eskua gora jasota. Gero "ahora veinte veces Franco" esaten zieten eta denek "Franco" deiadar egin behar.

• 60ko hamarkadako "leherketa" politikoa eta kulturala

  Joanito Dorronsoro Goikoetxea (1936) Zumaia

  60ko hamarkada politikoki gogorra izan zen; tartean, ETAren sorrera. Donostiako seminarioa frankismoarekin "kutsatuta" egon zen bere sorreran, baina handik hamar urtera dena hustu eta beste muturrera jo omen zuen, ia ETAren "habia" bihurtuz. Orduko idealak: marxismoa, klase-borroka, langileen eskubideen defentsa, Euskal Herria askatzea, sozialismoa eta iraultza. Aldaketa garaia zen: bertsolaritza indartu, euskara batua sortu, ikastolak... Elizan Vaticano kontzilioak ere beste askatasun bat ekarri zuen.

• `Eusko Gaztedi´ren sorrera; apaiz gazteen mugimendua

  Joanito Dorronsoro Goikoetxea (1936) Zumaia

  Espainia mailako "Juventud Acción católica rural" taldean ibiltzen ziren, baina Espainiarekin haustea erabaki zuten eta orduan `Eusko Gaztedi´sortu zuten. Apaiz gazte askoren mugimendua izan zen. Hortik, parrokia utzi eta fabrikan lanean hastea etorri zen. Bera Torreaga fundizioan hasi zen lanean. Aldaketa handia izan zen. Giroak bultzatutako mugimenduak izan ziren. Bera `Eusko Gaztedi´ko lidertzat hartzen omen zuen askok, baina bat gehiago besterik ez zela dio.

• Apaiz ugari atxilotuta; bera ozta-ozta libratu

  Joanito Dorronsoro Goikoetxea (1936) Zumaia

  `Eusko Gaztedi´taldean apaiz talde bat elkartzen ziren eta eztabaidak ere izaten zituzten. Poliziak atzetik izan zituen Joanitok, baina ez zuen atxilotu. Gero jakin zuen obispoak ez zuela eman baimenik bera atxilotzeko. Jacinto Argaya obispoa. Elizaren indarra. Bilboko obispoak atxilotutako apaizen alde egin zuen eta Francok estatutik bidali egin nahi izan zuen.

• 'Cara al Sol' (bertsio "berezia")

  Joxe Mari Lertxundi Zuloaga (1932) Aia

  Bazen tipo bihurri bat, kartzelan izandakoa. Kartzelan, Cara al Sol abestera derrigortzen zituzten; bere bertsioa abesten zuen hark.