Politika eta Franco

• Hegoaldetik Bordelera jendea pasatzen laguntzen zutenak

  Joaquin Arizaga (1929) Biriatu

  Donostiako mutil batek Hegoaldetik Bordelera pasatzen zituen "gordeak". Gerora, alemanak zakurrak erabiltzen hasi ziren, haiek usaimenari esker jendea harrapatzen baitzuten gauez. Zakurrei aurka egiteko, Amerikako produktu bat erabiltzen zuten; izan ere, produktu horri esker, zakurrek alde egiten zuten. Mutil hura hil egin zuten 1944an soldadu espainolek.

• Hitzaldietara joan, eta hango propaganda onartu egin behar

  Joxe Zumeta Jaunarena (1937) Lezo

  Madrildik División Azuleko soldaduak etortzen ziren Lezora. Lezoko gazteek, soldadu joan aurretik, Errenteriako sindikatura joan behar izaten zuten astean behin, lana utzita, hitzaldiak entzutera. Han entzuten zituztenak onartu egin behar izaten zituzten.

• "Galazota dago euskaraz eittie"

  Pablo Izagirre Hormaetxea (1927) Gernika-Lumo

  Frente de Juventudesen euskaraz berba egitearren atentzioa deitzen zioten. Arkupeetako frontoian euskaraz egitea galarazita zegoela gogoratzen zuen kartela zegoen.

• Madrilgo Euskal Etxeko hastapenak

  Kontxi Arrien Monasterio (1929) Gernika-Lumo

  Bere senarra izan zen Madrilgo Euskal Etxeko lehen presidentea. Bertako ikastetxe nagusi batean hasi ziren hasieran euskarazko meza ematen, bertan leku desberdinetako euskaldunak batzen ziren. Orduan izan zuten Euskal Etxea sortzeko ideia. Abade oñatiar batek lagundu zien asko legalizatzeko bidean.

• Eskaut talde euskalduna

  Kontxi Arrien Monasterio (1929) Gernika-Lumo

  Hogei bikote euskaldun eta beraien seme-alabak batu ziren Madrilgo Euskal etxean. Bere alabak bertan eskaut taldea sortu zuen. Senarra gaixotzerakoan bueltatu ziren Gernikara.

• Alabak Euskal Etxeko lehen irakasleak

  Kontxi Arrien Monasterio (1929) Gernika-Lumo

  Bere alabak izan ziren euskarazko lehen irakasleak Madrilgo Euskal Etxean. Hasieran ikasle gutxi zituzten. Eskaut taldean ere dena egiten zuten euskaraz.

• Jendea ez zen fio; diru-iturri barik

  Kontxi Arrien Monasterio (1929) Gernika-Lumo

  Euskal Etxea sortzea Madrilen ez zen erraza izan, hasiera guztiak bezala. Jende askok zalantzan izaten zituen eta ez ziren fio. Bere senarra Madrilgo Euskal Etxeko lehen presidentea izan zen eta lan eta buruko min handiak izan zituen beste askorekin batera. Hasieran ez zuten inongo diru-laguntzarik eta beraien poltsikotik jarri behar izan zuten.

• 'Kili-Kili' aldizkaria Madrilen saltzen

  Kontxi Arrien Monasterio (1929) Gernika-Lumo

  Bere alabek hasieran ez zituzten euskara-eskolak kobratzen. Kontxik Kili-Kili aldizkaria saltzen zuen Madrilen eta euskara-eskoletarako ere erabiltzen zuten. Katekesia ere euskaraz ematen zuten.

• Espainiako ereserkia zineman; zentsurak

  Rafa Armendariz Gainza (1926) Gernika-Lumo

  Argatxburuko zineman Espainiako ereserkia jarri behar izaten zuen pelikula guztietan; kanpoan "Guardas de asalto"ak egoten ziren zaintzen. Pelikulak zentsurarekin heltzen ziren, beraiek ez zuten ezer erabakitzen. Maila desberdinetako pelikulak egoten ziren.

• Euskal Etxeko ekintza politikoak

  Andoni Etxarri (1943) Hendaia

  Parisko Euskal Etxean ezagutu zituzten ETA eta EGI-ko lehen errefuxiatuak, PNV-ko ordezkariak, exilioko eusko jaurlaritza... 1962an Kristian Etxaluz atxilotu zuten eta Paristik lagundu egin zioten; garai hartan testuingurua desberdina zen eta errazagoa zen Frankismoaren aurka egitea. Mugimendu politiko handia zuten garai hartan.

• Paristik Euskal Herrira itzultzeko erabakia

  Andoni Etxarri (1943) Hendaia

  Infiltrazioak izan zituzten bai Euskal Etxean, bai larunbatetako aretoan. Hiru lagunen artean erabaki zuten Euskal Herrira bueltatzea. Andoni harakina zen, baina ez zuen nahi bere negozioa sortu; merkataritza-agente sartu zen.

• Jendeari muga pasatzen laguntzeagatik errieta eta aholkuak

  Andoni Etxarri (1943) Hendaia

  Garai batean, Andoni Hegoaldetik errefuxiatuak pasatzen ibili zen. Aita konturatu zenean, errieta handia egin zion, baina aldi berean aholkuak eman zizkion hori nola egin behar zen esanez.

• Espainia Europar Batasunean sartzeak ekarritako aldaketak

  Andoni Etxarri (1943) Hendaia

  70eko hamarkadatik aurrera pixkanaka gutxitzen joan da kontrabandoa. 1992tik, Espainia Europar Batasunean sartu zenetik, jende askoz gehiago etortzen da Hegoaldetik Hendaiara.

• Baserritar janzteko baimena

  Maria Luisa Jaka Legorburu (1935) Donostia

  Baserritar jantzia janzteko baimena behar zen, Gabonetan. Jaiotzarekin irteten ziren. Ez du klandestinitateko mugimendua ezagutu. Fraide batek ikurriña jarri zuen, eta kartzelan sartu zuten.

• Frankismoa eta euskara

  Mertxe Uranga Uranga (1937) Donostia

  Euskararen egoera Donostian. Franco joaten zenean, Ijentea kalera joaten ziren ikustera. Elizaranen zebilela, falangeko emakume bat joaten zitzaien eta "Cara al sol" kantatu behar. Kalean erdaraz egiten zien amak.

• JOCetik ETAra

  Mertxe Uranga Uranga (1937) Donostia

  JOCen ibili zen: Juventudes Obreras Catolicas. Langile mugimenduan eta mugimendu feministan. Elizatik bidali egin zituzten, grebak antolatzen zituztelako. JOCeko asko ETAn sartu ziren. Bilera klandestinoak egiten zituzten, eta tiro praktikak egiteko puntuan egon zen.

• ETAn ibili zeneko garaia

  Mertxe Uranga Uranga (1937) Donostia

  ETA barruan zegoenean, gauzak pasatzen zituzten bestaldera (paperak). Irunen Aberri Egunean manifestazioa antolatu zuten, kartelak egin... Grisen aurrean korrika ibiltzen zen, eta askotan kolpatu zuten. Deban gertatutako anekdota: ez zekiten nondik heldu, eta ihes egin zuen. Saltsa guztietan ibili da. Euskara irakasten ere ibili da.

• Emakumeen aldeko mugimenduko bilerak

  Mertxe Uranga Uranga (1937) Donostia

  Emakumeen aldeko mugimenduan ibili zenean non biltzen ziren azaltzen du. Etxetan ere biltzen ziren.

• Gerra aurreko eskolarik gerraostekora jauzia

  Juanita Bidaurre Iraola (1928) Veronica Bidaurre Iraola (1937) Donostia

  Igarako eskolako Ramona Etxarri maistra lasartearra euskalduna zen, baina beraiekin ez zuen sekula egin, ezta gerra aurretik ere. Gerraostean 'Cara al Sol' abestu eta bandera leihoan zintzilikatu behar izaten zuten.

• Paranoiko samarra erregimenaren zelatariak zirela eta

  Juan Mari Otxandiano (1949) Otxandio

  Talde politiko asko zegoen, baina Bittorrek ez zuen parte hartzen foro zabaletan. Berak bere ikuspegia zuen, oso abertzalea. Besteak argitzeko beharra sentitzen zuen. Publikoan hitz egiteko ez zuen erraztasunik. Francoren denboran kontrol handia zegoen erregimenaren aldetik. Bittor paranoiko samarra zen, "mania persecutoria" apur bat bazeukan. Bera ahalegintzen zen Bittor lasaitzen. Baina sarri arrazoia zeukan. Ez du uste inork begi txarrez ikusten zuenik. Inori ez zion kalte egin, eta ostera herriari mesede agin, bai. Austeritate handiz bizi zen, eta inoiz entzuten ziren herrian berari buruzko komentarioak.