Politika eta Franco

• Eskolan gazteleraz egin behar

  Mari Kruz Urkizu Sarasua (1932) Lezo

  Eskolak ez ziren euskaraz izaten, ez behintzat Mari Kruzek bere garaian ezagututako eskolan. Bere esanetan, kalean ere gaztelera nagusitzen hasia zegoen. Gogoan du "Cara al Sol" kantatu behar izaten zutela, eta zenbaitek "habla en cristiano" esan ere egiten zietela euskaldunei, baina halako gauzek inoiz ez zuten Mari Kruz kezkatu, bere burua eta lagunena, gazteleraz mintzo sumatzeak bezainbeste. Euskaldun izatetik gazteleraz normaltasun osoz egitera oharkabean iritsi ziren, eta orduan kontzienteki hasi ziren lagun artean euskara ez besterik egiten.

• "La Churrera", propaganda politikoa egiteko makina

  Carmen Retenaga Eraña (1938) Eibar

  Carmenen senarrak, lantegian kopiatzeko makina bat zuen eta herriko ideologia ezberdinentzat propaganda kopiatzen zuen. "La Churrera" deitzen zioten. 1981ko Otsailaren 23an suntsitu zuten, errepresalia posibleen beldurrez.

• Eskolan Maalako mojekin eta Pilar ikastetxeko fraideekin

  Patxi Lizarralde Iriondo (1936) Elgoibar

  Karitateko mojek Maalan zuten eskolan ibili zen lehenbizi eta gero Pilar ikastetxean, San Viatorreko fraideekin. `Cara al sol´ eta beste hainbat kanta abestu behar izaten zituzten. Bere sasoian moja eta fraide guztiak kanpokoak ziren.

• Mendira joateko ere baimena behar

  Patxi Lizarralde Iriondo (1936) Elgoibar

  Gauza guztietarako baimena behar izaten zen, baita mendira joateko ere. Zapatetan antzematen zuten nor zen guardia zibila. Ibilaldi batera Balmaseda ingurura joan zireneko kontuak. Euskarazko antzerkietan ez zuten inoiz arazorik izan.

• Mendia eta euskaltzaletasuna

  Patxi Lizarralde Iriondo (1936) Elgoibar

  Mendi-ibilaldietan izandako arazoak. Esaterako, Andoni Arrizabalaga beraiekin ibili zenean eta guardi zibilak haren bila. Urbiatik jaitsi eta alboko mendira igo ziren ikurrina handi batekin. Euskal Herri osoko mendizaleak zeuden eta beraiek ere atzetik joan ziren. Behera jaitsitakoan, guardi zibilak zituzten zain. Mendia euskaltzaletasunarekin lotu izan da; gutxi zekitenek ere euskaraz egiten zuten han.

• Mendian abesteko ohituraren inguruko anekdota bitxia

  Patxi Lizarralde Iriondo (1936) Elgoibar

  Mendian abestu ere egiten zen euskaraz. Atxilotuta egon zen batek kontatu zien komisaldegian erakutsi zizkioten argazkietan Angel Iriondo eta biak agertzen zirela Urbian kantuan, elkarri lepotik helduta.

• Konde taberna

  Joseba Konde Zubiaurre (1954) Elgoibar

  Gurasoek Gorbea taberna zeukaten Santa Ana kalean eta aitona-amonek Konde taberna plazan. Puntu garrantzitsua zen. Mendizale elkartearen bilgunea ere izan zen garai batean eta euskaldun asko batzen zen bertan. Kondetarrak abertzaleak ziren. Aitak "Radio Paris" eta Radio Pirenaica" ezkutuko irratiak entzutera eramaten zuen.

• Ikasketak La Sallen; irakasleak; Burgosko prozesua

  Joseba Konde Zubiaurre (1954) Elgoibar

  Anaia eta biak Eibarko La Salle ikastetxera bidali zituzten umetan. Bi arrazoirengatik izan daitekeela uste du: tabernan trabarik ez egitearren eta La Salle gainontzeko eskolak baino "liberalagoa" zelako. Esaterako, berak ez zuen inolako arazorik izan Joseba izenarekin. 1970ean, unibertsitate aurreko ikasketak (PREU) egiten ari zela, Burgosko prozesuaren inguruko kontuak entzuten hasi zen. Eibar aurreratuagoa zen halako kontuetan. Manifestazioan irten ziren La Salletik, on Jose Elvira `El botas´ irakasleak bota barruan pistolatxo bat eramaten zuela jakin arren. Beste irakasle bat Julio Sarasua zen, abertzalea.

• Kiroletako eta musikako "ikurrak"

  Joseba Konde Zubiaurre (1954) Elgoibar

  Frankismo giroan, ikurrak hartzen ziren kontuan. Kirolean, esaterako, Loroñok euskaldunak ordezkatzen zituen eta Bahamontesek espainiarrak. Boxeoa ere modan zegoen orduan; Pepe Legra. Abeslariak ere ekartzen zituzten: Sara Montiel, Antonio Machín... lehenbizi Eibarrera eta gero Elgoibarrera. Odeón antzokian abesti zuenean Gorbea tabernara joan zen Machín. Harekin bizitako anekdota. Odeon antzokia modernoa zen. Politikari ezagunak ere etortzen ziren.

• Giro politikoa, sozialismoa, mantendu egin zen sasoian

  Serafin Basauri Arteaga (1935) Eibar

  Bere etxean ere giro politikoa ezagutu zuen. Aita eta lagunak berriketan ibiltzen ziren. Legarre inguruan denak ziren gorriak. Bere aita ez zegoen afiliatuta, baina UGTkoa zen eta sozialista. Aitak egun guztia pasatzen zuen irratia entzuten, belarria pegatuta. Radio Moscú eta Radio París entzuten zuten. Lehenengo urteetan beldurra zen nagusi, baina beti ari ziren pentsatzen "bueltia etorriko dok". Batez ere, uste zen gerra mundiala bukatzean, aliatuek Franco bota egingo zutela. Gerrak eta frankismoak ez zuten erabat ito Eibarko mugimendu politikoa.

• Gerraostean greba politikoa

  Serafin Basauri Arteaga (1935) Eibar

  Gerraostean greba politiko handi bat ere izan zen. ELA, UGT eta denek hartu zuten parte. Frankismoak ez zuen erabat ito langile mugimendua. Klandestinitatean, baina lanean jarraitu zuten, neurri txiki-txikian bazen ere. Gerra mundiala amaitu zenean, etsipen sentimendua nagusitu zen. Ordura arte bazegoen esperantza txiki bat, baina handik aurrera gutxi. 1950eko hamarkadan ez zen egon mugimendurik. Julio Sarasua izan zen bakarretakoa, hainbat aldiz kartzelaratu zutena.

• Juanito San Martin izan zuen gidari. EKIN sortu zuten.

  Serafin Basauri Arteaga (1935) Eibar

  Euskararen munduan, batez ere, Juanito San Martinen eskutik sartu zen. Klub Deportiboan taldetxo bat sortu zuen San Martinek, mendirako zaletasuna ardatz hartuta. Mendia eta politika oso lotuta zeuden garai hartan. Mugimendu horretan sartu zen Serafin Basauri 1953 inguruan, hemezortzi urte ingururekin. Gerora, Klub Deportiboan euskarazko klaseak ematen hasi zen, Serafin bera, Imanol Laspiurrekin batera, baina oraindik ere politikan sartu barik. Ondoren, EKIN sortu zen, elkarte politiko-kultural bat. Juan San Martinek ere izan zuen harremanen bat eurekin eta euskal kultura bultzatzeko eta zabaltzeko zerbait egiten hasi behar zela pentsatu zuten. EKINeko buruen artean Alfontso Irigoien zegoen, eta sarritan elkartzen ziren Eibarren. Batez ere gai kulturalak lantzen zituzten: historia, fueroak,... Hori Klub Deportibotik kanpo egiten zuten, erdi-ezkutuan, Itziartarrak tabernan. Hantxe elkartu ziren Eibarko mugimendu euskaltzaleko sustatzaile nagusiak: Juan San Martin, Imanol Laspiur, Javier Zubiaurre, Izagirre eta Serafin bera (denetan gazteena).

• ETAko kide egin zen

  Serafin Basauri Arteaga (1935) Eibar

  1950. hamarkada amaieran ikastaroak ematen ibili zen klandestinitatean; ikastaro politikoak. Hitzaldien ostean, fitxajeak egiteko ordua heltzen zen, konpromisoa eskatzekoa: ETA barruan sartu eta Euskal Herriaren alde zerbait egitekoa. Garai hartan Zabalkunde adarraren arduradun jarri zuten (propaganda kontuak); berak nahiago zuen kultura alorreko lana. Donostian paperak jaso eta Eibar inguruan banatzen zuen.

• Euskaltzaindiaren biltzarra Eibarren

  Serafin Basauri Arteaga (1935) Eibar

  1959. urtean Euskal Kongresua egin zen Eibarren. Oso ekitaldi ederra izan zen, euskara kalera ateratzeko urrats handia izan zelako: antzerkiak, olerkiak,... Udaletxean Euskaltzaindiaren biltzarra egin zen eta San Martinek ponentzia bat aurkeztu zuen Juan Antonio Mogelen inguruan. Laspiur, San Martin, Zubiaurre eta Basauri izan ziren ekitaldia antolatzen ibili zirenak, beste lagun batzuekin batera. Udalaren jarrera ere ona izan zen. Esteban Eguren zen alkate eta euskaraz egin zuen hitzaldia. Aurreko alkateak baino askoz herrikoiagoa eta euskaldunagoa zen. Gipuzkoako bertsolari txapelketa ere antolatu zen, Manuel Olaizola Uztapidek irabazi zuena. Francoren sasoian horrelako ekitaldi bat antolatzea sekulako arrakasta izan zen eta mugarri izan zen Eibarko eta Euskal Herriko mugimendu euskaltzalean.

• ETA 60ko hamarkadan

  Serafin Basauri Arteaga (1935) Eibar

  1960. urtean ezkondu egin zen, eta urtebete geroago kartzelan sartu zuten. 1961eko uztailaren 18an ekitaldi handia antolatu zuten agintariek altxamenduaren 25. urteurrena ospatzeko. ETAk erabaki zuen ekintzaren bat egin behar zuela Donostian: banderak erretzea eta Donostiara zihoan tren berezi bat (falangistekin) bere bidetik ateratzea. Horren erantzun modura, ETAko kide mordoa atxilotu zituzten. Serafinek alde egin zuen Logroñora emaztearekin batera (haurdun zegoela), baina hantxe harrapatu zuten. Martutenera eraman zuten. Martutenen irudi gogorrak ikusi zituen, batez ere Imanol Laspiur jipoituta eraman zutenean. Ondoren Carabanchelera eraman zuten, sei hilabetez. Kartzelan zegoela jaio zen bere lehenengo semea. ETAko kide gehienak zeuden bertan: Madariaga, Iriarte, Albizu... Kartzelatik irten eta ALFAra itzuli zen lanera, arazorik gabe.

• 60ko hamarkada itxaropen garaia

  Serafin Basauri Arteaga (1935) Eibar

  1962. urtetik aurrera itxaropenerako tarte bat sortzen hasten da. La era de Trujillo liburuak ere eragin handia izan zuen garai batean (Galindezek idatzitakoa). Euskal arazoa mundu mailan ezagutzen hasi zela konturatu ziren. Aita Santu berriak ere mundua beste begi batzuekin ikusteko aukera ireki zuen (Eliza Katolikoa berriztu zuen). Hortik aurrera, 1960ko hamarkada guztian, itxaropena eta mundua aldatzeko gogoa nagusitu zen guztien artean.

• Lehenengo Euskal Jaiak

  Serafin Basauri Arteaga (1935) Eibar

  1960. hamarkadan Euskal Jaiak ere hasi ziren. Oso egun ederrak izaten ziren, emozioz betetako egunak: euskal mundua eta euskara kalera ateratzeko aukera zen. Eibarko euskal jaiak Kulturalak antolatu zuen: Julio Sarasua, Garate "Koronel Txikixa", Luis Alberto Aranberri "Amatiño"... Ezkertiarren aldetik kritika egin zitzaion (folklore hutsa zela), baina oso ederrak izan ziren, batez ere euskal mundua kalera ateratzeko. Herri guztietako jendea biltzen zen; ehunka dantzari etortzen ziren Eibarrera. Serafin bera ez zen ibili antolatzaileen artean.

• Radio Paris eta Radio Mosku entzuten zituzten

  Serafin Basauri Arteaga (1935) Eibar

  Etxean politikaz libre hitz egiten zen. Radio Paris eta Radio Mosku entzuten zituzten. Etxean beti euskaldunak izan dira.

• Maisuaren zigorra, kalean euskaraz eginez gero

  Iñaki Gorostiza Etxaniz (1932) Elgoibar

  Etxean inork ez zuen gaztelaniaz hitz egiten. Kalean ere euskaraz egiten zuten. Baina maisuak hori jakiten bazuen, gero eskolan zigortu egiten zituen. Lurrean belauniko jartzen zituen, eskuak zabalduta, eta liburuak jartzen zizkien gainean. Jo ere egiten zuen maisuak, baina bera ez omen zuen inoiz ukitu. `Cara al sol´ abestu behar izaten zuten eskolara sartzean eta irtetean. Eskola publikoan ibili zen, fraideetara joateko ordaindu egin behar zen eta.

• Disko klandestinoak grabatzen

  Jose Antonio Villar Oiarzabal (1939) Oñati

  Euskarazko bi diska ere atera zituzten, klandestinoki grabatuak, ez zutelako zentsura pasa. Grabazioa nola izan zen kontatzen du. Radio Paris-en entzuten zen haien musika.