Borroka

• Senarra gudari eraman zuten hamabost urterekin

  Adora Osa Arrizabalaga () Zumaia

  Senarra gurasoekin Bilbora joan behar izan zen ihesi, gerra garaian. Hamabost urterekin gudari moduan mendira eraman zuten borrokara. Kartzelan sartu zuten eta hamahiru hilabete pasa zituen han. Bere bizitzako zazpi urterik onenak galdu zituela esaten omen zuen: batean frontean, bestean kartzelan edo soldadutzan. Ofiziorik ikasteko betarik ez zuen izan eta gero lanik topatu ezin.

• Gerrako bizipenak Aldaban; soldaduak inguruan

  Angeles Arozena Larrañaga (1928) Zumaia

  Aldaban zeudela, abisatzera etorri zitzaizkien tiroketa egongo zela Orendaindik Aldabara. Euren etxea bitarte horretan zegoenez, amarekin Lopetegi baserrira joan ziren. Amona eta aita etxeko ukuiluan gelditu ziren, tiroetatik babesteko leihoan koltxoiak jarrita. Orduko bizipenak. Soldaduak etxe ondoan zituzten eta amonak egindako talo goxoak edo bestelako jatekoa jatera joaten ziren euren etxera. Hegazkinak ere ibili ziren inguruetan. Hildakoak gurdian eramaten zituzten hilerrira.

• Bilbo bonbardatzean babeslekura gordetzera

  Julen Madariaga Agirre (1932) Bilbo

  'Cafe Iruña'ren gainean jaio eta bizi zen Julen. Bi neskame izaten zituzten; euskaldunak, umeak euskaraz ikas zezaten. Bilbon ziren gerra denboran. Gogoan du bonbardaketa eguna. Indabak jaten ari ziren. Hegazkinen hotsa entzutean Albiako babeslekura joan ziren. Arana Goiriren etxearen eta Justizia Jauregiaren ondoan zegoen. Abokatu kideek esan izan diote: "Begira Julen, predestinatua hengoen".

• Gerran "kamillero"

  Bittor Garaigordobil Berrizbeitia (1915) Abadiño

  Gerra hasi zenean, etxetik entzun zitzaketen kanpoko tiro-hotsa eta gainerakoak. Bere edadeko gehienak eta zaharrenak hartu eta Gasteizera eraman zituzten. Abadiñoko udaletxean izandako errakuntza bat tarteko, urtebete beranduagoko kintan joan zen soldadu. Abadegaia zenez, osasungintzan ibili zen, armekin barik "kamillero" bezala.

• Emakume batez abusatu zuen soldadua fusilatu

  Bittor Garaigordobil Berrizbeitia (1915) Abadiño

  Gerra Zibilean, abadegaia zenez, armekin barik "kamillero" bezala eroan zuten frontera. Burgosen zuten kuartela eta bertara eraman zituzten. Baina handik hiru egunetara frontera eraman zuten. Dimatik Otxandiora zegoen abiazio-zelaira etorri ziren. Francok Afrikatik ekarritako mairuak ere bazeuden bertan. Horietako batek emakume batez abusatu omen zuen eta bere kideek fusilatu zuten.

• Burdinazko gerrikoa apurtu zutenekoa

  Bittor Garaigordobil Berrizbeitia (1915) Abadiño

  Gerra Zibilean, abadegaia zenez, armekin barik "kamillero" bezala eroan zuten frontera. Dima eta Otxandio artean egon eta gero Orduña aldera joan zen. Alemaniarren abioiak ziren onenak, baina kanoiak italiarrenak ziren onenak erasotzeko. Handik Bizkaia hartzeko frontera pasatu ziren. Goikoetxeak, burdinazko gerrikoa egin zutenetako batek, pasatutako planoak erabili zuten Francoren aldekoek. Bittor ere haiekin ibili zen, betiere derrigortuta, ez zuen eta beste aukerarik izan. Bera Bilboko "libertadore" bat dela aipatzen du ironiaz. Bertokoek zuten abioi bakarra "El abuelo" izenekoa zen, indar gutxikoa. Burdinazko gerrikoa barik, lastozko gerrikoa zela dio.

• Frontean gauza gogor asko ikusitakoa

  Bittor Garaigordobil Berrizbeitia (1915) Abadiño

  Gerra Zibilean "kamillero" bezala ibili zen. Francoren aldekoek eroan zuten derrigortuta. Bilbo hartu zutenean, Santo Domingotik gora hildako asko ikus zitezkeen. Santander eta Oviedotik Galiziaraino joan ziren. Riañon denbora askoan egon zen. Gauza gogor asko bizi eta ezagutu zituen.

• Teruel, Lleida eta Cuencako fronteetan

  Bittor Garaigordobil Berrizbeitia (1915) Abadiño

  Gerra Zibilean "kamillero" bezala ibili zen. Francoren aldekoek eroan zuten derrigortuta. Bizkaitik Galiziaraino joan ostean, Nafarroan egon ziren hilabetez Teruel, Lleida eta Cuencara joan aurretik. Horietan bizi izandakoak kontatzen ditu, Terueleko kanposantuan Abadiñoko seme bat hil zenekoa, adibidez. Cuencan jakin zuten gerra bukatu zela eta zuzenean etorri ziren etxera.

• Mola Franco baino gogorragoa zen

  Bittor Garaigordobil Berrizbeitia (1915) Abadiño

  1936an, gerra hasieran, bonbardatu zuten Otxandio. Neguan barealdia izan eta gero 1937an berriro hasi ziren gogor erasotzen. Bittorren anaia ere orduan hil zuten, traizio bat tarteko. Errekete nafarrak oso gogorrak ziren. Mola Franco baino gogorragoa zen, hasieran Franco ez baitzen izan gerraren buru izateko hautagaia. Mola abioi istripu batean hil zen.

• Gerra hasiera Belauntzan

  Joxe Mari Arruabarrena Otaegi (1925) Belauntza

  11 urte zituen Joxe Marik gerra hasi zenean. Santio egunean sartu ziren Belauntzan. Gogoan ditu egun haietako hainbat xehetasun. Gorriak Izaskun mendian zeuden, eta karlistak, berriz, Belauntzan. Gerrak zortzi egun iraun zuen herrian.

• Gernikako bonbardaketaren inguruko Baserriren bertsoak gustatzen zaizkio

  Joxe Mari Arruabarrena Otaegi (1925) Belauntza

  Tolosan gerra azkar pasa zen. Komandante bat hil zutela gogoratzen du. Gernikako bonbardaketa oso gogora izan zen. Baserriren bertso batzuek, Lizasok primeran abesten dituenak, ongi deskribatzen dituzte egun haiek.

• Gerra hasierako akorduak

  Isabel Agirrebeitia Uribe (1926) Feli Uribe Alberdi (1928) Durango

  Felik gerra hasierako aireplanoak gogoratzen ditu. Solora urten eta bertan ezkutatzen ziren belarriak tapatu eta palu bat hagin tartean zutela. Isabelek Otxandioko bonbardaketako akordua du: kamioiak beraien etxe aurretik pasatzen ziren zaurituekin, Izurtzan egon baitzen gurutze gorria. "El abuelo" hegazkina. Karrantzara joan ziren ebakuatuta, ganadu eta guzti trenez joan ziren denak.

• Bonbardaketako bizipenak

  Isabel Agirrebeitia Uribe (1926) Feli Uribe Alberdi (1928) Durango

  Feli udaletxeko babeslekuan babestu zen bonbardaketa egunean. Familiakoak behar desberdinetan zeuden eta leku ezberdinetan egon ziren. Entzundako zaratak oso gogorrak ziren. Durango goizez bonbardatu zuten. Arratsaldean, jendea herritik aldentzen zebilela, berriro bueltatu ziren jendea metrailatzera.

• Bonbardaketa osteko egunak eta ebakuazioa

  Isabel Agirrebeitia Uribe (1926) Feli Uribe Alberdi (1928) Durango

  Bonbardaketa osteko egunetan, Feliren etxekoak soloan ezkutatzen ziren; eta Isabelen etxekoak, Mugarrako kobazulo batean. Handik segituan, San Roke auzoko 90 pertsona, Feli tartean zela, Karrantzara eta Torrelavegara joan ziren ebakuatuta ganadu eta guzti. Isabel-eta Bilbora joan ziren.

• Karrantzan beste bonbardaketa bat

  Isabel Agirrebeitia Uribe (1926) Feli Uribe Alberdi (1928) Durango

  Karrantzan ebakuatuta zeudela, bonbardaketa hasi eta Torrelavegara joan behar izan zuten. Hurre-hurretik ikusi zuten erasoa, beraien aurrean astoa hil zuten.

• Bonbardaketaren aurretik, etxe azpiko babeslekuan ezkutatu ziren

  Maitena Belaustegigoitia Ortueta (1923) Durango

  Gerrak irten zuenean, 13 urte zituen. Durango bonbardatu osteko egunean mendira joan ziren. Bonbardaketa eguneko goizeko zazpietan kanpaiak eta sirenak jo zituzten, eta orduan etxe azpian zuten babeslekura sartu ziren.

• Bonbardaketako hautsarekin eztarriko minez

  Maitena Belaustegigoitia Ortueta (1923) Durango

  Bonbardaketako egunean, goizeko erasoak minutu bat-edo iraun zuela dio. Eta, arratsaldean, ihesi zebilen jendea metrailatzen ibili ziren. Eurak babeslekuan egon ziren. Bere neba nagusia, Jabier, kamiñero ibili zen. Bere neba bonbardaketako hautsarekin-eta 24 orduz ahots barik gelditu zen; 24 orduz ezin izan zuen ezer jan eta Bilboko otorrino batengana eraman zuten.

• Italiarrek bonbardatu zuten

  Maitena Belaustegigoitia Ortueta (1923) Durango

  Bonbardaketan parte hartu zutenak italiarrak izan ziren. Madrilen bizi zen bere izeko batek alemaniarrak zirela esaten omen zuen; baina guztiak talde berekoak ziren.

• Elizak erreta

  Bego Ereñaga Onaindia (1927) Durango

  Ezkurdiko eskola partikularretara joan zen umetan, Santa Susanan eta jesuitetan batailoiak zeuden-eta. Andra Mariko elizan intendentzia militarra egon zen. Bere ustez, horregatik bonbardatu zituzten elizak. Bonbardaketa eguna Asteazken Santu Eguna izan zen. Elizpean azoka zegoen eta erosketak egiten zebilen jende asko hil zen.

• Hildako durangarrak

  Teresa Jaio Rementeria (1924) Durango

  Durangoko mutil batzuk gerran hil ziren. Beldur handia pasa zuten gerra denboran. Gerrako abioiak Gasteiz aldetik etortzen ziren. Gerra pasa eta gero ere egon ziren soldaduak Durangon.