Borroka

• Soldaduak baserrian; hegazkina erori zen Aretxabaletan

  Eustaki Bergara Guridi (1917) Oñati

  Gerra garaian, militarrak Araotzen. Etxean izan zituzten soldaduak; bat Iruñekoa zen. Frontea geldi egon zenekoa. Beste etxe batzuetan ere bazeuden. Araotzen tirorik ez, baina hegazkinak bai. Elizan bezperetan zeudela entzun zutena: hegazkina erori zen Aretxabaletan.

• Nazionalak Oñatin sartu zirenean

  Gregorio Arejolaleibar Ojanguren (1926) Oñati

  Nazionalak Udanatik behera, auzoko Bakue mendi tontorretik behera, Oñatin sartu zireneko tiroketa entzun zuen Gregoriok. Gorriek Kanpazartik (Arrasaten) botatako kanoikada batzuk jausi omen ziren Oñatiko lurretan, herrira iritsi gabe.

• Gregorioren baserria Oñati eta Aretxabaletako lursailetan

  Gregorio Arejolaleibar Ojanguren (1926) Oñati

  Lehertu gabeko granadak ikusi zituen mendian. Zubillagan ez, baina Bedoñan (orduan Aretxabaletako auzoa, gaur Arrasatekoa) militarrak sartu ziren. Gregorioren baserriko terreno gehienak Aretxabaletan daude.

• Gerrako kontuak; Madalenako zubia bota zutenekoa

  Felipe Aiastui Galdos (1925) Oñati

  Gerrako oroitzapenak. Hasi zenean, Olabarrin zegoen belarra ebakitzen; zarata entzun zuten. Madalenako zubia bota zuten. Egurrezkoa egin zuten. Milizianoak Torrera joan ziren Lizargaratetik behera. Anaia soldadu zegoen Donostian, sukaldari. Eltzikortako anaietako bat gerran hil zen, Teruelen uste du: Juane Erostegi.

• Patrizioren fabrikan egiten zituzten bonbak

  Markox Madinabeitia Yarza (1924) Oñati

  Patrizio Etxeberriaren lantokian gerrarako bonbak eta antzerakoak fabrikatzen zituzten.

• Ihesi joandakoak tiroz bota

  Markox Madinabeitia Yarza (1924) Oñati

  Fusilamenturik ez zen egon Legazpin baina Udana gainean ihes egindako legazpiar batzuk tirokatu zituztela kontatzen du. Kamino izkinan botata lagatzen omen zituzten gorpuak.

• Udanan fusilatuak; Txomin lagunari gertatua

  Bittori Igartua Igartua (1919) Oñati

  Legazpin egon zen gerra garaian. Udanako borrokak. Uribarriko mutilak fusilatu ere egin zituzten: Urtzelaikoa eta Otadui-Etxebarrikoa. Aireplanorik ez du gogoan, ezta baserrietan militarrik egon zenik ere. Makatzaga-Etxebarriko mutilaren (Txomin) kontuak aipatzen ditu, lehen baino zehaztasun gehiagorekin, ihesi joan eta gero nola hil zen. Lagun berezia zen.

• Hogei urterekin gudari

  Ikerne Artetxe (1932) Ondarroa

  Hogei urteko neba borondatez joan zen gudari Itxasalde batailoira. Zazpi neba-arreba gurasorik gabe egon ziren gerra garaian.

• Bodegetan ezkutatzen ziren

  Ikerne Artetxe (1932) Ondarroa

  Bodegetan ezkutatzen ziren bonbardaketa mehatxua zegoenean.

• Hilotza ardo kupelean

  Ikerne Artetxe (1932) Ondarroa

  Periko neba okin aritu zen Itxasalde batailoian. Osaba ere gudari, hantxe zauritu zuten. Beste pasadizo bat kontatzen zuen nebak: batailoikoek kupel handi bateko ardoa bukatu zutenean ikusi zuten hilotz bat zegoela barruan.

• Bonbak portura

  Rosario Urrosolo () Ondarroa

  Mutil batzuek goitibeherarekin egurra eramaten zioten amari sua piztu zezan arkupean. Behin hegazkinek bonbak bota zituzten portuan; haietako bat lurrean sartu zen eta ez zen lehertu, eta beste batek beraien barkua lehertu zuen. Arotzaren laguntzaz konpondu zuten.

• Mendexatik bonbak kainoiarekin

  Rosario Urrosolo () Ondarroa

  Etxean bazeukaten jatekoa eta amak beharra zuenari eman egiten zion. Mendexatik kainoiarekin bonbak botatzen zituzten eta ezbeharrak gertatzen ziren.

• Gerra garaian Bilbon antxoak saltzen

  Domeka Markuerkiaga () Ondarroa

  Bilbora joan zirenean, antxoak eraman zituzten eta antxoa plater bat pezeta baten trukean saltzen zuten. Oso gaztea zen orduan. Bertan zeudela, 3 sirena jo zituzten jendea kaleetatik erretiratzeko. Asko kosta zitzaion etxera heltzea.

• Bonbak Ondarroan

  Arrantza Ondarroan 3 () Ondarroa

  Gorriek Ondarroara bonbak botatzen zituztela oroitzen dute. Aita gerrara joan zen ama haurdun zela. Umea jaio eta urte bat eta erdi zuela itzuli zen aita etxera. Ama berriro arraina saltzen hasi zen.

• Seminariotik Arana Goiri batailoira

  Juanito Arantzamendi Mugartegi (1916) Ondarroa

  Gerran, Seminarioa utzi zuen frontera joateko. Gernikako bonbardaketak ere bertan harrapatu zuen. Arana Goiri batailoira joan zen boluntario.

• Morse ikasten Zornotzako komentuan

  Juanito Arantzamendi Mugartegi (1916) Ondarroa

  Arana Goiri batailoia Bilbon sortu zen. Zornotzako Larreako komentuan ikasi zuten ikasi beharrekoa, morse.

• Gernikako bonbardaketan

  Juanito Arantzamendi Mugartegi (1916) Ondarroa

  Zornotzako Larrea komentuan morse ikasi ostean, Arana Goiri batailoira bideratu zuten. Lekeitiotik Bilbora zihoazela harrapatu zuen Gernikako bonbardaketak. Ez zuten jakin babeslekurik zegoenik ere.

• Frontean pikatxoia eta pistola

  Juanito Arantzamendi Mugartegi (1916) Ondarroa

  Pikatxoia eta pistola frontean zeuden guztiek eramaten zuten. Beraiek ez zuten pistolarik eraman "enlaces y transmisiones"en egon zelako. Batailoian arropa onak zituzten. Fusilak pisu asko zuen, aldean eramateko.

• Fronteko gosea, nekea, usaina eta jornala

  Juanito Arantzamendi Mugartegi (1916) Ondarroa

  Frontean gutxi jaten zuten, eta asko argaldu zen. Edonon egiten zuten lo, ahal zen lekuan. Fronteko gogorrena usaina zen: hildakoena, su hartutako gauzena... 3 erreal inguru kobratzen zituzten eguneko Arana Goiri batailoian.

• Bizkaiko hainbat frontetan ibili zen

  Juanito Arantzamendi Mugartegi (1916) Ondarroa

  Arana Goiri batailoian zein frontetan egon zen azaltzen du: Lekeition, Urkiolan, Zollon, Sopuertan... Batailoiko konpainia bakoitzean 150 lagun inguru zeuden. Bilbon, kamioi batzuetan, intendentzian, banatzen zieten jatekoa, gero beraiei mendira eramateko. Arana Goiri batailoian ondarroar gutxi zeuden, gehienak Enkarterrietakoak ziren.