Borroka

• Anaia bi frontean, bakoitza alderdi batekoekin

  Julian Maguregi Amesti (1924) Markina-Xemein

  Anaia bat Euskadiko gobernuarekin joan zen gerrara eta zauritu egin zuten. Beste anaia, ostera, hamazortzi urte zituela eraman zuten soldaduskara francotarrek.

• San Migeletan heldu zen frontea Kalamuara

  Julian Maguregi Amesti (1924) Markina-Xemein

  San Migeletan hurbildu zen frontea Markinara, Kalamuara. Artileriak tiroak botatzen zituen egunero. Julianen familia Meabe baserrira joaten zen eguna pasatzera, bonbetatik babesteko. Aita baino ez zen geratzen etxean, lanean.

• Irratiak eta arropa zuriak entregatu beharra

  Gregoria Gandiaga Onaindia (1919) Markina-Xemein

  Behin, gerra hasi berritan, bonbak botatzen ikusi zituen Gregoriak Lekeition. Beste behin, esku bonba bat hartu zuen etxekoei erakusteko. Neskame zegoen etxekoak abertzaleak ziren eta bitxiak ezkutatu behar izan zituzten. Gerra sasoian, irratia eta arropa zuriak entregatzeko agindua zabaldu zuten.

• Baliozko gauzak kendu eta ilea moztu

  Gregoria Gandiaga Onaindia (1919) Markina-Xemein

  Frontea sartu zenean, milizianoak sartu zitzaizkien etxera. Markinan ez zuten ezer apurtu, baina Gernikan dena apurtu zuten. Markinako batzuei ilea moztu zieten, zaharrei-eta. Baliozko gauzak ere kentzen zituzten, arropa zuriak eta, eta batzuei lursailak ere bai.

• Kanoikadak Bergarako ehun-lantegira

  Maria Larrañaga Orbea (1921) Antzuola

  Gerra denborako kontuak. Milizianoek zazpi hilabete egin zituzten Elgetan. Elgetatik kanoikadak botatzen zituzten Bergarako San Antonio auzoko ehun-lantegira. Lantegi horretan soldaduentzako arropa egiten zuten. Kanpazar eta Angiozar aldean jende asko hil zen. Tiro hotsak, kanoikadak... gogoratzen ditu Mariak.

• Aita munizioa garraiatzen

  Maria Larrañaga Orbea (1921) Antzuola

  Gerra denborako kontuak. Mariaren aita gurdia idi-pareari lotu eta soldaduentzako munizioa garraiatzen ibiltzen zen agintzen ziotenean. Behinola, Bergara aldean munizioa utzi eta idiekin goitik behera zetorrela kanoikada bat bota zuten San Antoniora. Idi-parea, beldurtuta, korrika hasi eta etxean agertu zen gurdi eta guzti.

• Soldaduek bildotsa kendu

  Juan Jose Agirregomezkorta Eizagirre (1932) Markina-Xemein

  Ardizain zegoela bildotsa harrapatu zioten soldaduek. Frontea ere etxe ondoan zuten, Kalamuan. Beldur izaten ziren hango tiro-hotsa entzuten zutenean. Behin, errotara zihoala, zaldia kendu zioten arrebari.

• Ama eta arreba Gernikan bonbardaketa egunean

  Laurentzi Aretxabaleta Goikoetxea (1930) Markina-Xemein

  Ama eta arreba Gernikan egon ziren bonbardaketa egunean, ozta-ozta salbatu ziren. Egun bi geroago agertu ziren etxean. Aulestin egon ziren orduan eta handik ere ikusten zuten Gernikako suak ematen zuen argitasuna. Amari asko eragin zion gertakari hark. Euren etxea, Markinakoa, bonba batek apurtu zuen ama barruan zela.

• Gernikako bonbardaketan izekoren etxea suntsitu

  Laurentzi Aretxabaleta Goikoetxea (1930) Markina-Xemein

  Gernika bonbardatu zutenean ama eta arreba izekorenean zeuden, Gernikan. Etxe azpira sartu ziren eta irten zirenean etxea desagertu egin zela ikusi zuten.

• Gorrien aldeko gazteak boluntario gerrara

  Laurentzi Aretxabaleta Goikoetxea (1930) Markina-Xemein

  Aitak berrogeita bost urte zituen gerra sartu zenean, ez zuten adin horretako jendea frontera eramaten. Gazte gehienak boluntario irteten ziren gerrara joateko. Nazionalek, ostera, hogei urtetik gorako mutiko guztiak eramaten zituzten gerrara.

• Gerrako oroitzapenak

  Florentino Legorburu Etxebeste (1930) Pasaia

  Gerra hasi zenean, Florentinok sei urte zituen. Itsasontzietatik botatzen zitzuten tiroetako balak baserri aurreko iratze-metetan sartzen ziren. Donibanetik jende askok ihes egin zuen mendi aldera, Bilbora... Arrokaundietan kaleko jendea hartu zuten. Herrerako fusilamenduetako tiro-hotsak entzuten zituzten. Trabajadoreak gogoratzen ditu Jaizkibelgo bidea egiten.

• Ia hiru urte eta erdi soldadutzan

  Xeberiano Sistiaga Legorburu (1921) Pasaia

  Ia hiru urte eta erdi egin zituen soldadutzan. Nondik nora ibili zen kontatzen du. Beran, metrailadore-habiak egiten ibili zen: habia horiek nolakoa ziren azaltzen du. Gerra denboran, eraikuntza zibila erabat geldirik egon zen; porlan eta burni guztiak militarrentzako izaten ziren.

• Gerra hasiera

  Santio Garmendia Garmendia (1914) Abaltzisketa

  Nafarrak, falangea eta erreketeak aipatzen ditu. Gerra hasi zen egunean, lagun batekin basoan zebilen harria ateratzen, eta kanoi baten tiroaren soinua entzun zuten. Gaintzatik Abaltzisketara bota zuten kanoikadak Amezketan egin zuen eztanda. Kanoiaren bigarren tiroak soroan zuloa egin zuen; eta, hura entzundakoan, behiak bildu eta etxera bueltatu ziren. Soldaduak Larraitzen egon ziren egun batzuetan, eta gero etxeetara joan ziren mutilen bila. Soldaduak pertsona garbiak zirela uste du.

• Gerra garaian Tolosan

  Santio Garmendia Garmendia (1914) Abaltzisketa

  Gerra hasieran, Abaltzisketan bertan geratu zen eta abuztuan, Ama Birjinaren egunean, Tolosara joan zen. Tolosan, ardoa, neska gazteak eta festan bezala ibili zirela dio. Izaskun mendian abioiak tirokatzen saiatzen ziren, Tolosako aitona zahar batek fusila nola erabiltzen zen erakutsi ondoren. Errekete egon zen azarora arte. Orduan soldadu izateko instrukzioa egin zuen Lizarran. Gauean, batak besteari galdetzen zioten etxekoen egoeraz jakiteko. Bere ustez, tartean zeuden nagusiak ziren dena dominatzen zutenak.

• Gerrako basakeriak II

  Santio Garmendia Garmendia (1914) Abaltzisketa

  Gerran Legution (Araba) zeudela, herriaren sarreran, erreka koskor bat pasatzerakoan, tiroketa izan zen. Orduan ebaki zioten hanka nazionalista bati. Moztutako izterra makalaren puntan jarrita egon omen zen eta ikara sortu zitzaiela dio.

• Gerrako batailak

  Santio Garmendia Garmendia (1914) Abaltzisketa

  Lizarran, soldadu garaian, ardoa egiteko sasoian, kuartelean erdi mozkortuta zeudela, Inuzente egunean, denak altxarazi zituztela kontatzen du, kontrakoek Gasteiz hartu behar zutelako. Gasteiztik gertu, Legution ("Billerle"), zalditeriako kuartelean, moroekin eta nazionalistekin tiroketa izan zen. Bere aldekoak moroekin komunikatuta zeudela dio.

• 16 urterekin preso

  Jesus Arkotxa Mendiluze (1922) Bermeo

  Bere kuadrillakoak ebakuatuta joan ziren Frantziarantz; baina bera etxean gelditu zen, hagina kenduta minez zegoelako. Elantxobera heldu orduko, harrapatu eta preso hartu zituzten. Galdeketan Jesusen izena aipatu zuten, eta bera ere atxilotu egin zuten 16 urte bete zituen egun berean. Sei urteko kartzela-zigorra ezarri zioten, baina hiru hilabeteko kondena baino ez zuen bete Bilboko komandantzian. Hiru solairutan banatuta egon zen komandantzia.

• Eibartik Mutrikura, gerratik ihesi

  Ines Lezea Txurruka (1932) Mutriku

  Inesen gurasoak mutrikuarrak ziren, baina Eibarren bizi ziren. Gerra etorri zenean, aitak Donibane Lohitzunera egin zuen ihes. Eta amak lau seme-alabak Mutrikuko Ziñua baserrian utzi zituen. Bi txikienak aitaren familiarekin Berastegira eraman zituzten. Ahizpa zaharragoa Ziñuan geratu zen, eta anaia zaharrena, berriz, Beliotegi baserrira eraman zuten. Anaia eta bera asto-otarran sartuta eraman zituzteneko oroitzapena.

• Pazko Eguneko meza, gerra denboran

  Ines Lezea Txurruka (1932) Mutriku

  Gerra denborako Eibarko kontuak. Inesen ama soldadu "gorrien" sukaldari lanetan ibili zen. Bi soldadu laguntzaile jarri zizkioten. Pazko Egunean Orbeaneko kaperan meza izan zuten. Kaperari buruzko azalpenak. Meza eman zutenak, amaren soldadu laguntzaileak; biak abadeak ziren.

• Amak Eibartik alde egin

  Ines Lezea Txurruka (1932) Mutriku

  Soldaduak Eibarren sartu zirenean, Inesen amak alde egin zuen herritik. Ermuan, Hambretik gorako baserri batean pasatu zituen pare bat egun.