Borroka

• Anaiaren ibilerak, gerra garaian

  Maritxu Olabiaga Etxabe (1915) Donostia

  Anaia kapitain izateko ikasten zebilen gerra hasi zenean, eta boluntario hasi zen lubakiak egiten. Aurretik, Santandertik ekarritako esnea partitzen zuen, debalde banatzen zuen. Atxilotu egin zuten anaia; zaurituta zegoen. Itsasontzi batean egon zen preso. Itsasoko bataila inportante batean hartu zuen parte, Canarias itsasontziaren kontra: 49 gizonetik 20 bakarrik atera ziren bizirik. Nola salbatu zen.

• Anaia soldadu eraman zuten

  Jose Mari Aristi Kalonje (1928) Donostia

  Anaia zaharrena frontera joan zen, eta handik sei urtera oso aldatuta bueltatu zen. Ebroko eta Kataluniako kanpainak egin zituen. Eraman egin zuten.

• Etxea sutan eta militarrak tiroka

  Elias Galartza Aranguren (1935) Aramaio

  Hamabi urteko lehengusina Maria, oiloek ateratzen zuten zaratarekin esnatu zen eta berehala iratzarri zituen lotan zeuden guztiak. Sutea oso zabalduta zegoen ordurako, eta ozta-ozta irten ahal izan zuten etxetik. Etxea sutan zegoela, erasotzat hartuta edo, etxe inguruan zeuden militarrak tiroka hasi ziren.

• Etxea erre, baina gerragatik erre-batzea ezin egin

  Elias Galartza Aranguren (1935) Aramaio

  Etxea erre eta gero, Aurtola auzuneko bi baserritan banandu ziren erretakoan bizi ziren familia biak: Kortazarrenan Eliasena; eta Martenan, osaba-izekorena. Aurtola izenaren jatorria azaltzen du. Gerra sasoiagatik erre-batzea ezin izan zuten egin. 1936ko San Andres eguna zen; eta, etxea erre ondoren, bonbardaketa jasan behar izan zuten. Egun horretan bonba batek Frantzisko Galartza oletarra nola hil zuen kontatzen du.

• Otxandion hasi zen miliziano lanetan

  Iñaki Larrañaga Vitoriano (1915) Marina Padilla Boveda (1917) Aramaio

  Gerran frontea etxetik ikusten zen, baina ez zen jausi bonbarik herri barruan. Gorriak mobilizatu zituztenean, Iñaki boluntario joan zen, hartara destinoa aukeratzeko eskubidea zuelako. Otxandion egon zen miliziano, eguneko 10 pezetako soldatarekin. Gernikako bonbardaketa egunean, Iñaki gaixorik eraman zuten anbulantzian Zornotzatik Bilbora. Han izan zuen Gernikakoaren berri.

• Gorriekin mobilizatuta

  Iñaki Larrañaga Vitoriano (1915) Aramaio

  Gorriekin mobilizatu ziren auzoko hiru lagun Otxandioko “Batallón de Zarpadores”en. Telesforo Monzonen anaia zegoen kapitain.

• Lehenengo tiro eta lubakiak

  Iñaki Larrañaga Vitoriano (1915) Aramaio

  Gopegi inguruan entzun zituen lehenengo tiro eta mortero-hotsak. Gero lubakiak egiten jarri zituzten. Frontean borroka gogortu zenean, Otxandiora itzuli ziren.

• Otxandion erasoa

  Iñaki Larrañaga Vitoriano (1915) Aramaio

  Ehiza-hegazkinek Otxandioren aurka eraso egin zutenean, emakume eta umeekin babeslekuetan gordeta, oso gaizki pasatu zuten.

• Milizianoak arrautzak erosten

  Basilio Ugarte Urrutia (1925) Aramaio

  Nazionalek Arrasate hartuta zutela, gorrien milizianoek zaintzen zuten Aramaio. “Orden Público” deitzen zieten. Milizianoek eguneko hamar pezetako soldata zuten. Sarritan etortzen ziren etxera arrautzak erostera: dozena batek zazpi txakur handi balio zuen. Etxean babestuta eduki zituzten Legutioko senide batzuk eta Arrasatetik ihes egindako beste bi lagun. Horiek milizianoei saltzen zizkieten etxean egindako artilezko galtzerdiak.

• Otxandioko bonbardaketa

  Domeke Elexpuru Altube (1919) Aramaio

  Kalean tirorik ez zen izan, baina frontea herriko mendietan egon zen. “El Abuelo” izeneko abioi erraldoia gogoan du, bere italiar banderarekin. Otxandioko bonbardaketa izan zenean, tunel batean gordeta egon ziren herritar asko, oso gertu entzuten baitziren bonba-hotsak.

• Abioien beldurrez

  Domeke Elexpuru Altube (1919) Aramaio

  Gerrako abioiak zeruan ikusiaz batera, jendea babestu egiten zen, beldurrez. Andra Mariaren ermitara joaten ziren babesera, hura bonbardatuko ez zutelakoan. Murugain eta Kurtzeta hartu zituzten arte, oso giro larrian bizi izan ziren Aramaioko kalean.

• Otxandio eta Arrasateko plazatara joaten ziren

  Fermin Etxebarria Elorza (1928) Aramaio

  Goizeko lauretan altxatu, astoak kargatu eta farol argiarekin joaten zen amarekin Otxandioko plazara igandero. Egunsentirako plazan egoten ziren. Sagarrak, gaztainak eta okaranak eramaten zituzten. Arrasatera gazta eta esnea eramaten zuten. Gaztaren salmentak dirua ematen zuen orduan. Gogoan du Otxandioko bonbardaketak utzi zuen txikizioa. Etxe asko ikusi zituen apurtuta.

• Gerrako larriak

  Fermin Etxebarria Elorza (1928) Aramaio

  Auzoko bat gerran jasotako balazo batengatik hil zen. Ferminek gogoan du arbolapetan zelan gordetzen ziren tiroetatik babesteko. Hortzen artean zotzari eusten zioten, bonben eztandetatik entzumena babesteko. Kurtzeta gainean eroritako bonbak, etxeko kristalak apurtu eta sukaldeko harraskako txorrotak ireki zizkien. Kurtzetatik Tellamendira botatzen zituzten bonbak ikusten zituzten. Tellamendi jota landuta utzi omen zuten nazionalek.

• Abioien arteko borroka

  Fermin Etxebarria Elorza (1928) Aramaio

  Behin, lotan zegoela, bonba-hotsak esnatu zuen, sukaldera jaitsi, eta ez zuen inor aurkitu etxean. Gurasoak sasipe batean etzanda zeuden bitartean, umeak etxean negar batean. Beste behin, ehiza-abioi bi ikusi zituen gorrien "Abuelo" abioi ezagunari erasotzen. Aitarekin basora joaten zenean, hor-hemenka aurkitzen zituzten gizonak hilda. Herriko mediku zaharra, hildakoei urrezko hortz-haginak kentzera joaten zen.

• Ortura koltxoia bizkarrean hartuta

  Fermin Etxebarria Elorza (1928) Aramaio

  Milizianoak hiru bat egunean egon omen ziren Arraga auzo inguruan. Auzotar batzuek ihes egin zuten, baina Arragaburukoak etxean geratu ziren. Karobian eta gordetzen ziren, baina beti etxe inguruan. Koltxoia bizkarrean hartuta joaten ziren ortura. Aza artean bala galduak nola sartzen ziren ikusten zuten.

• Osaba Madrilen preso

  Rufina Astola Nafarrate (1929) Aramaio

  Gerra denboran, aitari agindu zioten ardiak landa batean biltzeko, eta lapurrengandik defendatzeko pistola bat eman zioten. Etxetik alde egiteko esan zieten, nazionalak zetozela eta. Aita eta osaba bat etxean geratu ziren. Andre eta umeei, ganaduekin Arriolara joateko esan zieten. Osaba tiroz zurituta zegoela, harrapatu eta Gasteizera eraman zuten nazionalek. Osabaren hurrengo berria, handik hil pare batera, Madrilgo kartzela batean preso zegoela izan zen. Ama eta izeba joan ziren bisitatzera.

• Abioiek oso baxu egiten zuten eraso

  Rufina Astola Nafarrate (1929) Aramaio

  Arriolan bizpahiru hilabete pasatu zituzten. Francoren abioiek oso baxu egiten zuten hegan erasoaldietan. Gerra bukatu eta berehala, lehengo bizimodura itzuli ziren. Osaba ere laster utzi zuten libre eta itzuli zen etxera.

• Otxandiotik Oletarainoko bidea

  Pedro Karetxe Urrejola (1930) Aramaio

  Basoko errail-bidearen arrastoa oraindik ikusten da, errailok aspaldi ezkutatu ziren arren. Otxandiotik Oletarainoko bidea gerra aurreko urtean egin zen. Bera mutikoa zen, baina gurdietan erreka-harriak nola ekartzen zituzten gogoan du. Gerrako "abanzean" bide horretatik pasatu ziren.

• Aitajauna "abanzeak" harrapatu zuen

  Pedro Karetxe Urrejola (1930) Aramaio

  Trintxeratan eta karobi zaharretan hobiratutako soldaduak gogoratzen ditu. Aitajauna arditan zela, "abanzeak" harrapatu zuen, eta Zeberioraino eurekin joatera behartu zuten. Kendu ez zizkioten ardiekin, etxera itzuli ahal izan zen. Hamar ardi inguru galdu omen zituen.

• Baserritar asko karretero lanetan gerra sasoian

  Benita Unamuno Mujika (1905) Bergara

  Baserritar askok gurdizain lana egin zuen gerra sasoian. Idiekin munizioa eramaten zuten alde batetik bestera... Benitaren anaia ohatilari ibili zen. Frontea Elgetan.