Borroka
-
Frankistek Santa Krutzetik buelta sartu
Isidoro Mugerza San Martin (1927) Mendaro
Santa Krutzeko gurdibidetik frankisten zalditeria Mendaron nola sartu zen gogoratzen du. Nafarroatik Azkoitia aldera, handik Madariagara eta Madariagatik Mendarora sartu ziren. Isidorok 9 urte zituen orduan. Herritik gazte askok ihes egin zuten Bizkaia aldera, gerrara ez joatearren.
-
"Abuelo" hegazkina
Isidoro Mugerza San Martin (1927) Mendaro
Nazionalisten erasoa nondik nora izan zen azaltzen du: hasi San Migeldik, Kalamua, Urko pasa Kanpazar aldera... Han, zazpi hilabetean geldituta eduki zituzten. Tiro-hotsak gogoratzen ditu. Tiro galduak ere iristen omen ziren noiz edo noiz baserri ingurura. Kortako sabaia lastoz beteta egoten zen eta han babesten ziren. Egunez, berriz, Mala aldera joaten ziren trenbide azpian babestera. "Abuelo" esaten zioten hegazkinari buruzko kontuak aipatzen ditu; gorrien hegazkina ei zen.
-
Gerra garaiko gordelekuak; haizpea, bodega eta tunela
Elias Arriola Ostolaza (1930) Mendaro
Gerra garaian, Kalamuan frontea egon zen. Eliasen baserritik gora tiroak ikusten ziren iluntzetan. Aitak baserri inguruan zegoen haizpe batera bidaltzen zituen denak; eta aita, berriz, bakarrik gelditzen zen baserrian. Lizantzun bodega zeukaten azpialdean, eta han ere babestu ohi ziren. Mendaroko tunelean ere hartzen zuten babes.
-
Goikoetxea ingeniariarekin elkarrizketa
Antonio Mardaras Arrieta (1922) Maruri-Jatabe
Behin joan ziren lehengusuak Jatabeko etxea ikustera, eta bazekiten hutsik zegoela. Bidean kontrolak aurkitzen zituzten. Goikoetxea ingeniaria bidean aurkitu zuten errezeloa dute. Galderak egin zizkien eta eurek erantzun.
-
Inolako laguntzarik ez
Antonio Mardaras Arrieta (1922) Maruri-Jatabe
Udal guztia eraman zuten atxilotuta. Francoren aldekoren baten indarra behar zen epaiketetan. Herrian idazkaria eta parrokoa ziren laguntzeko aukera zutenak, baina ez zuten sekula nazionalisten alde egin. Parrokoak lehengusinari ukatu zion laguntza hiru semeetako bat frontetik etxera ekartzeko. Zaurituta egon arren, eraman egin zuten frontera herritarren batek salatuta.
-
Inguru guztia metrailatu zuten hegazkinek
Antonio Mardaras Arrieta (1922) Maruri-Jatabe
Oso ondo gogoratzen du Gernika bonbardatu zutenekoa. Osabari soroan laguntzen ari zela, hasi ziren hegazkinak hirunaka pasatzen eta metrailatu egiten zuten; eurak karkaban ezkutatu ziren; ganadua metrailatzen saiatu ziren baina ez zuten harrapatu. Baserriaren teilatua, berriz, zulatuta geratu zen. Gero, ganadua zuhaizpean lotu zuten, ikus ez zezaten. Mungian bota zituzten bonba batzuk.
-
Baserri atzean egin zuten tunela
Antonio Mardaras Arrieta (1922) Maruri-Jatabe
Algortara ebakuatuta joan aurretik, baserri atzeko lurretan egin zuten tunel bat, eta han ezkutatzen ziren hegazkin hotsa entzunez gero. Familia bakoitzak bere ezkutalekua zuen. Algortatik itzuli zirenean bonbek egindako zuloak ikusten ziren. Batez ere Francoren aldekoek botatakoak ziren, besteek ez zuten hainbesteko artilleriarik eta.
-
Soldadu italiarrak eta moroak
Antonio Mardaras Arrieta (1922) Maruri-Jatabe
Soldadu italiarrak ziren pasatzen ziren gehienak. Andaluziarren batzuk ere egon ei ziren. Moroak ere pasatu ziren. Gauean kanoikadaka eta egunez hegazkinekin apurtu zuten "burdinazko hesia".
-
Hemezortzi urterekin eramaten zituzten gerrara
Antonio Mardaras Arrieta (1922) Maruri-Jatabe
Hamabost urte zituela amaitu zen gerra. Hemezortzi urte beteta eramaten zituzten gazteak soldadu gerrara. Anaia deituta zegoen, baina gerra amaitu zen orduantxe.
-
Somorrostrora ebakuatuta
Balentina Elortegi Batiz (1924) Meñaka
Gerra sasoian ez zuten artorik erein. Alde egin behar izan zuten. Soldaduek neskei bularrak ebakitzen zizkietela esan zieten. Lehenengo Urdulizera joan ziren behiekin, arto irin apur bat hartuta gurdian. Handik Areetara eta Somorrostrora. Han meatzetan igarotzen zuten gaua.
-
Morgan kanoikada eta bonbapean
Santi Madariaga Makoaga (1929) Morga
Zortzi urterekin harrapatu zuen gerrak Morgan. Bonba eta tiro artean gogoratzen du sasoi hura. Gurasoak Bilbora lan kontu bategatik joanda zirela sartu zen gerra Morgara, eta lau anaia bakar-bakarrik geratu ziren etxean. Kanoikadak baserria jo zuen eta alde egiten ari zirela ondo-ondoan erori zitzaien kanoi-bonba bat. Eskerrak ez zen lehertu, bestela han geratuko ei ziren.
-
Francoren soldaduek beren baserria hartu zutenekoa
Santi Madariaga Makoaga (1929) Morga
Osaba batek batu zituen anaia gazteak. Handik laster, Francoren aldeko soldaduek hartu zuten etxea. Tratu ona eman zieten eurei, baita osaba eta amonari ere. Aurretik errepublikazaleen intendentzia-taberna egona zen etxean eta Francozaleek ere eginkizun berdinerako erabili zuten. Borrokaldiak eta tiro-hotsak gau eta egun.
-
Burdinazko Gerrikoa erraz apurtu
Santi Madariaga Makoaga (1929) Morga
Frontea beren auzoan egon zen, lehenengo errepublikanoena eta gero Francozaleena. Begi-bistan daude etxetik Bizkargi, Santo Domingo eta abar. "Cinturón de Hierro" famatua egiten jende asko ibili zen lanean, soldata truke. 10 bat pezeta irabazten zuten egunean. Baina ez zuen ezertarako balio izan, erraz gainditu baitzuten tropa frankistek.
-
Zauritu asko soldaduen artean
Santi Madariaga Makoaga (1929) Morga
Frontearen lehen lerroan bizi ziren. Bizkargi (errepublikazaleen gotorlekua) zuten aurrez aurre. Kanoikadak eta bonbak noiznahi jausten ziren inguruan. Zauritu asko izaten zen soldaduen artean. Handik Meakaurrera jaisten zituzten ohatiletan, gero ospitaletara eramateko.
-
Asun artean etzanda, hegazkinen beldur
Santi Madariaga Makoaga (1929) Morga
Babeslekuak izan baziren, baina ez zuten askorik babesten. Gainera, ehiza-hegazkinek metrailatu egin ohi zituzten ezkutalekuetara zihoazenak. Behin, izeba bategaz egonda dago asun artean etzanda, geldi-geldi, hegazkinak pasatu arte. Elizburu auzoan bazen babeslekua, baina hegazkinek jo-puntuan zuten.
-
Gudariak eta italiarrak Mundakan
Jesus Ugartemendia Learreta (1929) Mundaka
Mundakako hainbat etxetan gudariak zeuden lotan. Beraien etxean Amaiur batailoiko bi egoten ziren. Kasino azpira joaten ziren jaten. Gero italiarrak egon ziren eta Talan tankeak egoten ziren.
-
Gernikako bonbardaketa
Ramon Andonegi Ormaetxe (1926) Mundaka
Gernika erre zuten garaian, trena Sukarrietaraino zegoen ez Mundaka edo Bermeoraino. Bere aitak egun hartan txerrikume bi erosi behar zituenez, Ramon arratsaldeko hiruretako trenera astoz joan zen txerrikumeak jasotzera Sukarrietara. Aita Gernikan geratu zen. Txerrikumeak asto-otzaretan sartu eta etxera bueltatu zen. Portuondon zegoela, zarata entzun eta Ogoño gainetik hirunan-hirunan bederatzi aireplano zetozela ikusi zuen. Handik gutxira leherketen zaratak eta ke beltza ikus zitezkeen. Bazekien Gernikatik zetorrela eta bera arduratuta zegoen aita bertan zegoelako.
-
Gernikako astelehenetako eria
Ramon Andonegi Ormaetxe (1926) Mundaka
Gernikako bonbardaketa astelehen batean izan zen. Inguruko herrietako jende asko batzen zen Gernikan astelehenetako erian. Ez du gogoan mundakarrik hil ote zen egun hartan Gernikan.
-
Gerra garaian Gorbeian
Josu Endemaño Garai (1912) Mungia
Gerra garaian Gorbeian ere egon zen luzaro. Beti arriskuan egoten ziren, tiroaren beldurrez.
-
Eusko gudaria izan zen
Josu Endemaño Garai (1912) Mungia
Gerran gudaria izan zen. "Eusko gudariak" kantaren zati bat abesten du. Roteta izan zen tenientea. Santurtzin kuartela zeukaten.