Borroka

• Eskolara ordubeteko bidea; soldaduekin pilotan

  Karmen Uranga Etxeberria (1926) Azkoitia

  Bere jaiotetxetik (Arozpidetik) Madariagara ordubete behar izaten zuten oinez. Auzoko neska-mutilak maisu batekin ibili ziren bertako eskolan, baina errezatzen eta "firmie botatzen" bakarrik ikasi omen zuten. Gerra sasoian soldaduak etortzen ziren Azkaratetik eta haiekin pilotan jarduten zuten, eskolatik irtendakoan.

• Bonbardaketa Munitibarren

  Rufina Abaitua Bilbao (1928) Mendata

  Bonbardaketa etxeko leihotik ikusten zuen. Bost soldadu izan zituzten etxean. Oizetik etorri, Munitibarren bota eta gero Gernikara joaten ziren. Hiru herritar hil ziren Munitibarren bonbengatik eta lau soldadu ere bai. Komunista bati buruzkoak kontatzen ditu.

• Gerraren beldur, Getxora babeslekura abereekin

  Maria Luisa Urrutxua Larrazabal (1922) Sopela

  Erresistentziarik gabe sartu ziren Sopelan frankistak. Getxora joan ziren babeslekura, etxeko abereak hartuta.

• Galdakaoko bonbardaketen kontakizuna

  Benantzia Azkueta (1896) Galdakao

  Gerra garaian, harrobi batera sartzen ziren, babesleku modura. Lubakiak zeuden bertan. Hamar hilabetez gerra geldi egon zen eta halako batean, zerua hegazkinez bete zen, bera soroan zebilela. Eibarko batzuk zeuzkaten etxean. Bonbekin etxea suntsitu zioten. Bonbak bota eta bota egin zituztela dio. Bonbengatik abereak saltoka ikusi zituzten.

• Bonbardaketa eguna

  Santi Intxausti Gerrikagoitia (1931) Gernika-Lumo

  Bonbardaketa izan zenean, Nabarnizen zegoen. Dena argia ikusten zen Gernika aldean. Omako kobetan sartzen ziren. Plaza ondoko etxea suntsitu egin zen. Geroago Errenteriara etorri ziren bizi izatera Santi Leonen etxera.

• Soldadutzako eta gerrako ibilerak

  Santiago Gurtubai Izagirre (1912) Amorebieta-Etxano

  Soldadutza Melillan egin zuen. 34ko iraultzaren ondorioz, Kataluniara eraman zituzten, handik berriz Afrikara. Gerra hasi zenean, hiru urtez ibili behar izan zuen soldadu, etxera itzuli gabe. Gerrako ibilerak kontatzen ditu.

• Umeak balen bila; moroak ikusteko zain

  Damiana Belaustegi Jaio (1924) Mendata

  Gerra sasoiko oroitzapenak. Balak lurrean sartzen zirela ikusita, haiek topatzen ibili ziren anaia eta biak, arriskuaz jabetu barik. Ez zitzaien ezer gertatu. Moroei buruz gauza bitxiak kontatzen zituzten eta haiek ikusteko zain egon ziren, baina ez zuen bakar bat ere ikusi. Jende askok alde egin zuen etxetik, ahal zuena gurdian hartuta. Eurei etxetik irteteko eskatu zieten milizianoek, baina denbora gutxirako izan zen.

• Gernikako bonbardaketan hildako auzokoak

  Damiana Belaustegi Jaio (1924) Mendata

  Gernika bonbardatu zuten egunean, ama harantz abiatu zen, arrautza otzara buru gainean hartuta. Bonbak hasi zirenean, errekara sartu eta etxera itzuli zen. Beheragoko baserrikoak arratsaldean joaten ziren Gernikara. Gizona eta bi seme hil ziren bertan. Alaba bi egunera etxean azaldu zitzaien, noraezean. Etxe horretako kide asko hil ziren gerratean.

• Abadiñora eta Durangora ihesi

  Migel Zubiaur Ayo () Erandio

  Hormaren kontra jarri zituzten behin, baina bizirik atera ziren. Morteroetan ibili zen bera, beste bi lagunekin. Tabakoa eta alkohola ematen zieten. Abadiñoko elizara eta Durangokora joan ziren babestera, baina bietatik alde egin behar izan zuten, bonbardaketengatik.

• Anaia gerran hil

  Migel Zubiaur Ayo () Erandio

  Komandanteak estimutan hartu zituen, morteroa gordetzeagatik. Migelen anaia ere errepublikarrekin ibili zen. Gerrako haren ibilerak kontatzen ditu.

• Mutilen arteko borrokak

  Migel Zubiaur Ayo () Erandio

  Neskak dantzan eta gizonak jokoan aritzen ziren. Mutil taldeak borrokan aritzea ohikoa izaten zen, bereziki Erandiokoak eta Loiukoak.

• Milizianoak etxe inguruan

  Juan Aiesta Urkiri (1893) Bedia

  Gerra garaian, ebakuatu egin zituzten eta Alonsotegira joan ziren. Milizianoak etxe inguruan izan zituzten. Asturiarrak gogorrak zirela esaten du.

• Alonsotegira ihesi eta berriz buelta

  Juan Aiesta Urkiri (1893) Bedia

  Gerratik ihesi joan eta etxeratu zirenean, Alonsotegik bueltan, sagu asko topatu zituzten etxean. Frankistekin izan zituen elkarrizketak aipatzen ditu. Milizianoen jokabideari buruzko iritzia ematen du. Errepublikanoek euskaldunak ez zituztela errespetatzen dio.

• Hegazkinetatik ihesi kobetara

  Juliana Sagarna Ortuondo (1907) Dima

  Hegazkinak inguruan ibili ziren gerra garaian eta mendietako kobetan gordetzen ziren. Dima suntsitu eta herritarrak hil zituzten. Arantzazun ere jende asko hil zen bonbapean baina bere familiakoak ez.

• Koban ezkutatutako gizonak jipoitu, desagerrarazi...

  Luzia Inzunza Arteaga (1925) Mañaria

  Gerra garaian, eguna argitu orduko Urkuluosteko kobara joaten ziren amagaz ezkutatzera. Soldaduak bertara hurreratu eta gizonak ikusiz gero, handik irteteko esaten zieten. Beraiek hiru gizon ikusi zituzten irteten: bat libre utzi zuten; beste bat poltsikoan zituen bala-kartutxoak kenduz jipoitu egin zuten; eta, hirugarrena, Francisco Arroitaonandia, beraiekin eroan zuten eta sekula ez zuten bere berririk izan.

• Maiatzaren 22a, Mañaria okupatu zuten eguna

  Luzia Inzunza Arteaga (1925) Mañaria

  Gerran, eguna argitu orduko Urkuluosteko kobara joaten ziren ezkutatzera. Soldaduek etxea utzi behar zutela esan arren, amama itsuagaz ezin ziren inora joan. Behin, tiroketa entzun eta tankeak ikusi zituzten: Mañaria hartzera zetozen. Maiatzaren 22a izan zen. Urte askoan egun hori ospakizun eguna izan zen. Handik, frontea Arratia aldera joan zen.

• Otxandioko hildakoak Mañariko kanposantura

  Luzia Inzunza Arteaga (1925) Mañaria

  Otxandioko bonbardaketaren ostean, hango hildako asko Mañariako kanposantura ekarri zituzten.

• Frontea Albiztik Lemoatxera

  Anastasio Beaskoetxea Egiarte (1925) Mendata

  Mendiganen bizkaitarrak eta Albizen karlistak egon ziren frontean, gerran. Albiztik Mendatara mugitu zen. Hegazkinak bonbardatzen ikusten zituzten. Tankeek eta abiazioak apurtu zuen inguru horretako frontea, eta Lemoatxera mugitu zen. Handik Bilbora.

• Gernika bonbardatu zuten eguna

  Anastasio Beaskoetxea Egiarte (1925) Mendata

  Gernika bonbardatu zuten goizean izeko neskazaharrarekin joan zen Gernikara arrautzak saltzera. Milizianoak harantz honantz ikusten zituzten, eta jendea artega edo. Giro horretan, izekok etxera itzultzea pentsatu zuen. Errenteria pasata, hegazkinak hasi ziren gainetik pasatzen, bonbak bota eta metrailatzen. Izekoa babestu ere ez zen egiten. Hegazkinak Ajangizetik Foru aldera sartzen ziren eta Gernikara. Marmizen gora hasi zirenean etxerantz, hirunaka etortzen hasi ziren hegazkinak; milizianoak aurkitzen zituzten bidean, atzeraka, sakabanatuta, erretiratzen; Kalamuako frontea apurtu zutela uste du. Iluntzean, Gernika sutan ikusten zen, eta paper erreak eta hautsak ekartzen zizkien haizeak. Bonba txikiak aurkitzen zituzten basoetan.

• Ezinikusiek eragindako salaketak

  Kontxa Gonzalez Badiola (1928) Elantxobe

  Lehengusu bat hil zen gerran, itsasoan; beste bat lurrean. Kartzelan ere egon ziren. Elantxoben nazionalistak eta faxistak egon ziren. Elkarren arteko ezinikusiek eragindako salaketen ondorioz eraman zituzten preso batzuk. Orain beti irabazten dute nazionalistek.