Politika eta Franco

• "Habla en cristiano"

  Martina Olasagasti Martikorena (1913) Donostia

  Bretxan berdura saltzen ari zela, Caceresko emakume batek gaztelaniaz egiteko esan zion. Guardiak han zeuden. Umeak zirenean dena euskaraz egiten zuten, baina gero ez zuten uzten.

• Hondartzara gutxi; bainujantziak; isunak

  Karmele Sistiaga Artola (1927) Donostia

  Oso gutxi joaten ziren hondartzara, amarekin. Goizean bainatu eta etxera. Idiekin tiratutako aldagelarik ez zuen ezagutu. Bainujantziak nolakoak ziren. Albornoza erabili beharra. Isunak. Bainulariekin ez da gogoratzen. Udatiarrak.

• "Servicio social" zer zen

  Karmele Sistiaga Artola (1927) Donostia

  "Servicio social" egin behar zuten 35 urtetik beherakoek. Anaia bestaldean zegoen, eta ezin zuten bisitan joan. Futbolaren aitzakian joan ziren behin. "Servicio social" egina izatea zertarako eskatzen zuten. Ez zen derrigorrezkoa, eta ez zuten egin, beraien ideien kontra zihoalako.

• Gerra osteko lan klandestinoak

  Karmele Sistiaga Artola (1927) Donostia

  Gerra ostean nazionalista batzuek isilpean jarraitu zuten lanean. Klandestinitatea. Meliton Manzanas askotan joan zen beraien etxea miatzera. Mendirako zaletasunik ez du izan.

• Maristetan eskolan I: euskara baztertuta

  Felix Durandegi Lazkano (1937) Donostia

  Antiguan ibili zen eskolan, maristen ikastetxean. Oinez joaten ziren toki guztietara. Kuartela zegoen ikastetxe ondoan. Cara al Sol kantatzen zuten, eta ondoren arrosarioa. Dena erdaraz egiten zuten. Igeldoko bati doktrina euskaraz hartzen zion fraide batek, isilka. Ez zuten jakiten ondokoak euskaraz zekien.

• Mitxelin lantegian II: ekonomatoa

  Felix Durandegi Lazkano (1937) Donostia

  Mitxelin lantegiko harategian lanean. Ekonomatoa eta kooperatiba. Francoren gobernuak jarritako legea. 1967an aldatu zuten legea.

• Franco Aieteko jauregian

  Pedro Mari Illarreta Peñagarikano (1937) Donostia

  Franco Aieteko jauregian egoten zen abuztuan. Batzuetan irailean ere bai. Baporea badian izaten zuen.

• Nerecan inprenta

  Karmen Iraola Idiakez (1922) Donostia

  Txofreko zezen-plaza egin gabe zegoen artean. Oblaten komentua zegoen han; neska gaiztoak sartzen ei zituzten. Ospitalea ere bazegoen. Nerecan enpresa handia zen, goizeko bostetan joaten ziren, emakume eta gizonak. Tebeoak josi makinetan, paketeak egin... Doblatu makinek egiten zuten. Makina handiak ziren. Flechas y Pelayos aldizkaria. Egutegiak nolakoak ziren, takoak. Marrazkilari alemaniarrak zeuden goian.

• Aita Baionara ihesi

  Itziar Arzelus Arrieta (1928) Donostia

  Madrildik bueltan, lehengo lanera bueltatu zen aita, Aurrezki Kutxara. Arazoak izan zituen berriz: antzezlanak prestatzen zituen, euskaraz, eta berehala atxilotu zuten. Mugaz bestaldera egin zuen ihes, Baionara. Han egon zen hil arte. Gaixotu egin zen. 18 urte zituenean ikusi zuen azken aldiz, mendiz joanda; Poliziaren beldurrez, korrika.

• Aitaren elizkizuna

  Itziar Arzelus Arrieta (1928) Donostia

  Aitaren lagun falanjista batek, irrati esataria bera, irratian esan zuen elizkizuna noiz izango zen. Poliziak debekatu egin zieten egitea, eta ordua aldatu zuten. Irratitik esan zuen ordu aldaketa, eta jende mordoa joan zen elizkizunera. Poliziak lurperatu zuen, familia ondoan izan gabe.

• Anaia heriotza-zigorrera kondenatuta

  Maritxu Olabiaga Etxabe (1915) Donostia

  Heriotza-zigorrera kondenatu zuten anaia. Epaiketa egin zieten 20 mutili. Francori eskutitza bidali zioten. Epaileak esan zienaz, eta orduan zuten ezinegonaz hitz egiten du. Bakoitzak berea defendatzeko egiten zituen eginahalak; eta horrek ika-mikak zekartzan.

• Goserik ez zuten pasatu

  Maritxu Olabiaga Etxabe (1915) Donostia

  Gerraostean goserik ez zuten pasatu, amak dirua bazuelako. Beheko andreak itxurak egiten omen zituen, goseak zeudela, eta udaletxeak ematen zien jana egunero. Hasieran ez zegoen errazionamendurik. Gero bai, eta lentejek zomorroak zituzten.

• Eskola, erdaraz

  Miren Iparragirre Alkorta (1934) Joxepa Iparragirre Izagirre (1934) Donostia

  Moja batzuk euskaldunak ziren, baina eskola beti erdaraz zen, baita Zubietan ere. Miren Alamandegin hasi zen eskolan, eta Azpeitiko maistra zuten. Cara al Sol kantatu behar zuten... Joxepak dio maistraren gizona zela frankista.

• Aita kartzelan zen bitartean

  Miren Josune Tolaretxipi Lizarralde (1926) Donostia

  Aita kartzelan zegoela, nola egin zuten aurrera. Electricas Urumeako nagusiak soldata ematen jarraitu zuen, nahiz eta bera monarkikoa izan. Anaia, ama eta izeba aita ikustera joan ziren behin kartzelara.

• Euskara galarazita, gerra ondoren

  Paxkuala Kortadi Ormaetxea (1923) Hernani

  Euskaraz ari zirela, Donostian esan zietena: "Hable en cristiano". Ikastolek biziberritu zuten euskara. Gerra osteko debekua.

• Izara bat bandera espainolaren ordez

  Joxe Gaztelumendi Aiestaran (1925) Errenteria

  Bizi lagun batek utzi zion bandera espainola Joxeren amari balkoian jartzeko, banderaren partez izara bat jarrita baitzeukaten.

• Ventaseko eskola publikoa

  Karlos Lizarazu Zeberio (1935) Hondarribia

  Ventasko eskola publikoan Cara al Sol kantatzen zuten, maisuarekin. Ez zekien euskaraz. Mutilak eta neskak aparte.

• Aita Ondarretan preso, hiru hilabetez

  Mari Kruz Alkain Jauregi (1926) Hondarribia

  17 urterekin bueltatu zen. Aita 3 hilabetez egon zen kartzelan, bueltan. Despedida batean Francoren erretratuari zerbait bota zion mutil batek, eta batek Komandantziako bati esan zion; denak preso hartu zituzten. Bisitan joan zenean, izututa. Arrantzan jarraitu zuen irtendakoan. Txipiroiak.

• Soldadutza Irunen III

  Joxe Perez Otegi (1932) Hondarribia

  Nafarroara joateko salbokonduktoa eta muga pasatzeko baimen berezia. Bere adineko neska bat laguntza eske joan zitzaion, eta salbokonduktoa egin zion.

• Gotorlekuko militarrak eta soldaduak

  Ana Mari Iza Berrotaran (1943) Hondarribia

  Carrero Blanco sidecarrean ibiltzen zen. Erdi zigortuta egon zen, baina militar inportantea zen. Soldaduekin harreman ona zuten. Senarra ere hala ezagutu zuen. 1.500 soldadu zeuden sasoi batean, barrakoietan.