Politika eta Franco

• Francok euskaraz egitea debekatu zuenekoa

  Kontxita Garate Gurrutxaga (1923) Mendaro

  Gerra aurrean denak ziren euskaldunak. Anai-arrebekin hika hitz egiten zuen, gurasoei zu eta mediku eta apaizei berori. Francok debekatu zuen euskaraz egitea.

• Seminariotik kanpora, gutuna idazteagatik

  Maite Ormazabal Izagirre (1937) Zumarraga

  Anaia seminariotik bota zuten "grisen" jokabidearen aurkako eskutitz bat idazteagatik, bertan 13 urte pasa eta gero.

• Kaskarreko ederrak eta "¡Viva España!"k eskolan

  Jose Inazio Aranberri Aldanondo (1939) Zumarraga

  Sei urterekin hasi zen eskolan. Zazpirekin komunio txikia. Kaskarreko ederrak hartzen zituzten eskolan. Cara al Sol kantatzen zuten sartu aurretik, bandera jasota. "¡Viva España!" hots egiten zuen fraide batek.

• "Hablar en cristiano"

  Jose Inazio Aranberri Aldanondo (1939) Zumarraga

  Euskaraz egiteagatik ez du zigorrik jaso baina asko insistitzen zieten erdaraz egiteko: "Hablar en cristiano!". Baserritarrak eta kaletarrak sarri ibiltzen ziren demandan, harrika eta.

• Aita Usurbildik 500 km-ra desterratu zuten

  Miren Jone Rekondo Aizpurua (1926) Usurbil

  1939an, aita osabarekin batera hasi zen etxea berriro eraikitzeko planoak eta egin beharrekoak egiten. Hartan zebilela, desterratu egin zuten: Usurbildik 500 km-ra bizi behar zuen. Madrila joan zen bizitzera eta familia amarekin gelditu zen Zubietan; han ikasi zuten baserriko lanak egiten.

• Txiki Erdiko tren-estazioa

  Miren Jone Rekondo Aizpurua (1926) Usurbil

  Aitarekin Lekunberrin elkartzeko, trena hartzen zuten. Trenaren ibilbidea aipatzen du. Txiki Erdin tren-estazioa zegoen.

• 'Cara al Sol' kantatu behar

  Angeles Lasa Garmendia (1923) Rosario Lasa Garmendia (1938) Ordizia

  Eskola nazionalean, sartu orduko 'Cara al Sol' kantatu behar izaten zuten: gero, ateratzerakoan, berriz kantatu behar izaten zuten.

• Greba zenean, euskaldunak kartzelara

  Asun Guridi Ugalde (1937) Urretxu

  Grebak erdaldunek antolatzen zituzten; baina, kartzelara, nazionalistak eramaten zituzten. Gizon batzuek beraien kabuz joaten ziren kuartelera, bai baitzekiten atxilotu egingo zituztela. Beraiek beti izan dute garbi euskaldunak zirela.

• Zinegotziari pilotarekin emateagatik izandako ondorioak

  Bixi Garmendia San Sebastian (1916) Urnieta

  PNVkoak kartzelara sartzen zituzten. Behin, pilotan zebiltzala, zinegotziren bat pasa zen handik, eta pilotarekin jo zuten (nahita, itxuraz); han zeuden guztiak atxilotu egin zituzten.

• Espainiar bandera leku askotan jarri behar

  Benantzia Iraola Arruti (1923) Donostia

  Gerra bukatzerakoan espainiar bandera jarri behar izan zuten hainbat tokitan: goiko ganbaran makila batekin, astoaren otarrean, berokiaren botoian... Igeldon soldadu asko zegoen eta ikara asko pasatu zuten.

• Francoren garaian, lana bilatzeko zailtasunak

  Patxi Iriondo Galarza (1933) Urnieta

  Aitak gerran galdu zuen bere kamioia, eta berriro moldatu behar izan zuen bizibidea ateratzeko. Lagun bati esker lortu zuen lana, Francoren aldekoak ez zirenek zailtasun gehiago baitzituzten lana topatzeko. Azido sulfurikoa garraiatzen hasi zen kamioi batean, eta behin kamioiak su hartu zuen. Hala ere, aitak ez zuen lana galdu.

• Euskaraz egiten zuenarentzako kanika

  Patxi Sansinenea Azurmendi (1935) Donostia

  Gerra ostean amaren jaioterrira, Zegamara, joan zen eta bertako eskolan ibili zen. Maisua euskalduna izan arren, ezin zuten euskaraz egin. Kanika bat erabiltzen zuten euskaraz egiten zuena markatzeko. Egunaren bukaeran hatz puntetan erregela batekin jotzen zituzten euskaraz berba egin zutenak. Patxik bazekien gaztelaniaz Bilbon ikasi baitzuen, baina Zegamako gehienek ez zekiten.

• Franco Aieten

  Juan Joxe Azkue Iarza (1938) Seberiana Azkue Iarza (1932) Donostia

  Gerrak sufrimendu asko dakarrela uste dute. Gogoan dute nola Franco Aietera joaten zen udan, eta auzoa guardia zibilez bete ohi zela.

• Eskolan "Cara al Sol" baino ez zuen ikasi

  Terese Lertxundi Kaltzakorta (1930) Ondarroa

  Eskola nazionaletan "Cara al Sol" abesten zuten. Doña Anita zen maistra ondarroar bakarra, baina hura ez zen bere maistra. Ez zuen eskola askorik ikasi.

• Franco ez zen palioaren azpian eramateko gizona

  Gregori Ajuriagojeaskoa Loroño (1913) Muxika

  Primo de Rivera ostean etorri zen Franco. Zornotzako (Amorebieta-Etxano) jaietan egon ziren Francok agintea hartu zuela enteratu zirenean eta gerra etor zitekeela pentsatu zutenean. Antzina, Gorpuzti egunez-eta, gure Jauna palioaren azpian eramaten zen; Franco ere palioaren azpian joaten zen. Bere ustez Franco ez zen palioaren azpian eramateko gizona.

• "Poliki-poliki" inauteriak martxa hartzen

  Xabier Garikano Solabarrieta (1931) Tolosa

  Gerra ondorenean, "poliki-poliki" hasi zen inauterien jaia ospatzen. Aurrena, txaranga bat; gero, danborrada... Udalak ez zeukan dirurik, eta, orduan, zozketak antolatu ziren dirua lortzeko. Herriko koadrilen batzorde bat osatu zen.

• 'Frente de Juventudes'era ez zen joaten

  Xabier Garikano Solabarrieta (1931) Tolosa

  Frente de Juventudes eta Sección Femeninari buruz hitz egiten du. 14-15 urterekin, lanetik irten eta talde horiek ematen zituzten eskoletara joan behar izaten zen. Eskola horiek "mugimendu eta altxamenduari buruz"-koak izaten ziren. Xabierren nagusiak erabaki zuen hura ez bidaltzea, eta isuna ordaintzen zuen.

• Euskal izenak frankismo garaian

  Mariani Izaskun Estanga Uriarte (1933) Tolosa

  Errepublika garaian jarritako izen euskaldunei buruz hitz egiten du. Frankismo garaian, ezin ziren aipatu ere egin.

• 'Cara al Sol' eta "ereserki nazionala"

  Mariani Izaskun Estanga Uriarte (1933) Tolosa

  Gerra garaia du hizpide. Eskolan, mojetan, Cara al Sol eta "ereserki nazionala" abestu behar izaten zituzten. Behin lehen jaunartzea egin eta gero, ez zuten kantatu.

• "Soldadu nazionalen" desfileak San Frantzisko pasealekuan

  Mariani Izaskun Estanga Uriarte (1933) Tolosa

  Egun seinalatuetan, "soldadu nazionalen" desfileak izaten ziren San Frantzisko pasealekuan. Desfileetatik ihes egiteko, Betelura joan ohi zen bizikletaz. 12 urte bitartean, igandero joaten zen Betelura aitona-amonak bisitatzera.