Gerratik itzulera

• Herria berreraikitzen

  Enrike Aranzabal Olaeta (1924) Gernika-Lumo

  Bonbardaketa ostean herri garbitzeko eta berreraikitzeko, hasieran presoak ekarri zituzten. Enrique bera azoka eta Banco de Vizcaya eraikitzen ibili zen arotz bezala. Altxatu ziren lehenengo eraikinak zeintzuk ziren aipatzen du.

• Frantziara errefuxiatu

  Pilar Candina Elgezabal (1918) Gernika-Lumo

  Bonbardaketa ostean, Olabarrira joan ziren amaren familiarengana. Handik Bilbora joan ziren, eta itsasontziz Santanderrera eta Frantziara. Hiru hilabetez egon ziren Frantzian. Bere aita ez zen beraiekin joan; eta, gutun bidez esan zienean Landaberden zegoela, beraiek ere bueltatu egin ziren. Herrirantz zetozela, mugan plater bat jateko lortzeko, Cara al Sol ikasi eta kantatu behar zuten. Irundik, animaliak garraiatzeko tren batean etorri ziren. Beste gernikar batzuk ere egon ziren beraiekin Frantzian.

• Presoak Gernika berreraikitzen

  Rafa Armendariz Gainza (1926) Gernika-Lumo

  Institutua dagoen tokian, lehen agustindarren ikastetxea zegoen; gerora, kartzela egon zen, bertara ekarri zituzten Gernika berreraikitzen ibili ziren presoak.

• Emakume abertzaleak garbitzera behartuta

  Rafa Armendariz Gainza (1926) Gernika-Lumo

  Bere arreba Andra Mariako eliza garbitzera behartu zuten, beste emakume abertzale batzuekin batera. Bonba su-eragileak bota zituzten Gernikan; hori dela-eta, denak hartu zuen su. Hilabetegarrenean-edo etorri ziren Gernikara.

• Erdiko kalea; udaletxea beraien etxe gainera jausi zen

  Rafa Armendariz Gainza (1926) Gernika-Lumo

  Bonbardaketa ostean, Pasealekuko arkupeetan denda antzeko batzuk jarri zituzten. Jateko eskasia handia izan zuten. Foruko "Santixene" baserrian egon ziren. Beraien etxe guztiz suntsituta gelditu zen, udaletxea bera ere beraien etxe gainera erori zen. Beraiek sekula ez diote "Artekale" deitu kaleari, "Erdiko kalea" edo "la media calle".

• Besteen etxeetan bizitzen

  Serafin Ruiz Sagasti (1923) Gernika-Lumo

  Gernikara itzulitakoan, baserrietan, hutsik zueden etxeetan... bizi behar izan ziren. Hiru familia elkarrekin bizitzen ziren. Elkartasunez jokatu zuten bizilagunek. Errotetan ehotea debekatu egin zuten.

• Dotore jantzita etxera

  Juanita Gangoiti Etxebarria (1923) Gernika-Lumo

  Etxekoen berri izaten zuen tarteka Frantziatik eta dirua ere bidali zioten. Jantzi dotoreak erosi zituzten eta haiekin etxeratu ziren. Fika, baina, dena apurtuta zegoen. Izarak tindatu eta haiekin arropak egiten zituzten. Frantsesez agurtzen ikasi zuen, ez besterik.

• Frantzian dantzalekuetan, etxean lan eta lan

  Juanita Gangoiti Etxebarria (1923) Gernika-Lumo

  Frantzian zeudela, antzerki bat ere egin zuten. Bertako jendeak dantzalekuetara eramaten zituen. Ondo pasatu zuen. Etxera itzultzea izan zen gogorra Juanitarentzat; zortzi senide ziren eta lan asko egin beharra izaten zuen, nagusiena baitzen.

• Gernikara itzulitakoan aurkitu zutena

  Maria Luisa Olaeta Berrojaetxebarria (1926) Gernika-Lumo

  Gernikara bueltatu zirenean zer aurkitu zuten kontatzen du. Errepidea altxatuta zegoen. Dirua zuen jendea Bilbora joaten zen trenez erosketak egitera, herrian ez baitzegoen ezer ere. Beraiek kutxa gotor batean lurperatuta gorde zuten dirua.

• Gernika hondakinez eta bazez

  Xexili Mintegia Zabalgojeaskoa (1927) Gernika-Lumo

  Bi urtetara bueltatu ziren Paristik Gernika-Lumora, eta obra-hondakinak eta baza baino ez zegoen kalean.

• Paristik Gernikarako bidea

  Xexili Mintegia Zabalgojeaskoa (1927) Gernika-Lumo

  Parisen bi urte pasatu ostean, beste gerra bat heldu zelakoan-edo, bere aitak erreklamatu egin zituen Xexili eta bere ahizpa; horregatik, lehenago bueltatu ziren etxera. Poliziak lagundu zien Paristik trenez. Bere aitak lana zuen garai hartan, baina jende gehienak ez zuen lanik.

• Paristik Gernikara bueltan, aitona-amonen etxean

  Xexili Mintegia Zabalgojeaskoa (1927) Gernika-Lumo

  Paristik Gernikara bueltatu zirenean aitona-amonen etxean egin zuten beraientzako etxebizitza, Errenteriako zubia eta trenbidearen artean.

• Gernika berreraikitzen zeudela, etxe batetik bestera

  Josefina Usatorre Lejarzegi (1933) Gernika-Lumo

  Bonbardaketa ostean Eibarrera joan eta 7 urterekin herrira bueltatu zen Josefina. Hiru familia bizi ziren batera Gernikako "Barrio Chino"n (gaur egungo Saraspe plazatik behera doazen kaleak). Gero Kaixao tabernakoek egindako etxe batera joan ziren Industria kalera. Erdiko kalea eraikitzen zeuden sasoi hartan, "Regiones devastadas"ek zuen horrek ardura. Industria kalean hiru urtez egon ostean, Kaltzada egoitza aurreko etxeetara, estatuko etxeetara, joan ziren osaba-izekoei tokatu zitzaien-eta.

• Gernikan bizimodu berria hasi behar

  Presen Alberdi Zubiaurre (1920) Gernika-Lumo

  Beraien bizi ziren zonaldean ez zegoen babeslekurik. Arrapaladan zapatilak galdu zituen, baserritar batzuek eman zizkieten oinetako berriak. Bere aita babeslekuan egon zen, eta hasieran ez zuten bere berririk izan. Gerran Frantziara joan zen, eta handik bueltan, beraien terrenoan Guardia Zibil baten oilategia aurkitu zuten; ezin izan zuten ezer egin. Bera Frantzian egon arren bere gurasoak herrira bueltatu ziren. Hasieran beste batzuekin konpartitu zuten etxe bat beraien eraiki aurretik.

• Bonbardaketa ostean batetik bestera

  Maria Antonia Ikazuriaga Ugalde (1930) Gernika-Lumo

  Bonbardaketa eta gero Ibarruriko (Muxika) baserri batean egon ostean, Gautegiz-Arteagan eta Errigoitin egon ziren, gurasoen jaiotetxeetan. Bonbardaketan, ama eta neba arto artean ezkutatu ziren Gernikako Ibarran. Ama eta etxeko zerbitzariak, hotelekoak, denak joan ziren Gautegiz-Arteagara. Handik gero Errigoitira joan ziren berriro ere herrira bueltatu baino lehen. Geltoki plazan jarri zuen atzera ere taberna beraien aitak. Bonbardaketa ostean trenean lan egiten zuen kargudun bati eskerrak zabaldu zuen aitak taberna.

• Bonbardaketa ostean, Peioneko denda zabaldu zuten

  Kruzita Etxabe Garro (1930) Gernika-Lumo

  Kruzitaren etxekoak, bonbardaketa ostean, Bilboko Sombrereria kalera joan ziren. Handik, bera Frantziara joan zen eta gurasoak Aulestira, senitartekoen etxera. Beranduago, Jesusen jaiotetxea zegoen tokian, bere gurasoek txabola bat eraiki zuten: denda, ezkaratza eta gela bat jarri zuten. Handik Erdiko Kalera joan ziren eta han zabaldu zuten denda berria, "Peio". Baserrirako produktuak saltzen zituzten: abarkak, zapak...

• Hiru urteren ostean bueltatu ziren Kortezubitik Gernikara

  Jesus Kortabitarte Madariaga (1927) Gernika-Lumo

  Jesusen etxekoak Kortezubiko Lendara joan ziren bizitzen; handik hiru urtera bueltatu ziren Gernikara, San Juan kaleko tejabana batera. Kortezubin bizi zirela ere, egunero etortzen ziren Gernikara, lanera zein eskolara.

• Bonbardaketa osteko Erdiko Kalea

  Kruzita Etxabe Garro (1930) Jesus Kortabitarte Madariaga (1927) Gernika-Lumo

  Kruzitaren aita abarkak-eta konpontzen aritzen zen dendan. Geltoki ondoko txabola batean jarri zuten lehenengo denda, presoek Erdiko kalea eraiki aurretik. Hasiera batean estatuarenak ziren dendak, baina gerora saldu egin zituzten. Hainbat denda eta taberna zabaldu ziren bertan: beraiena "Peio", Pio, Boyra, "Ferretería de los alemanes", "Surtidor bilbaíno", Sebera, Ojanguren, Elvira, Zuñiga, Adela Garteiz, Carmen Zabaleta, Pilarren taberna, Blaskoren tabako-almazena, Melchorren taberna... Presoei eskerrak berreraiki zen Gernikako herria.

• Kanposantura joan ziren bizitzera

  Beatriz Lejarraga Kalzakorta (1932) Gernika-Lumo

  Bere aitak eta ahizpa bik gerran garaian alde egin behar izan zuten. Handik bueltan, aita udaletxera joan zen lan eske, lehenago ere bertako behargina zen-eta. Lurperatzaile postua eman zioten eta bertara joan ziren bizitzera. 12 pertsona bizi ziren; ahizpa gazteena bertan jaio zen. Ez zuten goserik izan soloa zuten-eta.

• Olaetatarren eta Altuberen etxean bizitzen

  Luzina Arriola Zabalia (1925) Gernika-Lumo

  Parisen zeudela, etxekoekin gutun bidez komunikatzen ziren. Bitartean, bere gurasoak Bilbon eta Gernikan egon ziren. Arana "Arane" auzoko Olaetatarren etxean egon ziren bizitzen. Ostean, Seber Altuberen etxean egon ziren.