Gerratik itzulera
-
Frantziako bizimodua eta Antzuolara itzulera
Gregorio Madariaga Lamariano (1930) Antzuola
Gerra Zibilean, aitita Antzuolako alkatea zenez, herritik ihes egin behar izan zuten. Batetik bestera ibili ostean, Santanderren andreak, umeak eta gizonezko batzuk itsasontzian sartu eta Frantziara joan ziren. Lot departamenduan egon ziren bizitzen, aitita, amama, beraien lau alaba eta hainbat ume, Gregori tartean. Bere izeko zaharrena frantziar batekin ezkondu zen bertan. Denbora nahikotxo egon ziren bertan. Amama lehenago bueltatu zen etxera. Gero beraiek bueltan zetozela, elgorriak jota Irungo gurutze gorrian egon ziren berrogeialdian Antzuolara heldu aurretik. Aitita beranduago etorri zen.
-
Gerra garaian, Frantziara
Domeke Elexpuru Altube (1919) Aramaio
Frantziara joan ziren. Tiroen beldur, Andre Mariren ermita aldean babesten ziren. Gurasoak baserri batera joan ziren. Ahizpa etxera zegoen ezkonduta, eta haren gizona nazionalista zen; Frantziara joan ziren, kartzelara ez eramateko, ume birekin. Domeke haiekin joan zen. Urrian bueltatu ziren etxera. "Las francesitas". Kaleak garbitzen jarri zituzten orduan, erratz banarekin. Hurrengo egunean, Guardia Zibilaren kuartela garbitu behar izan zuten, eta haiek burlaka. Isuna ere bai. Soldaduek erabilitako koltxoiak garbiarazi zizkieten. Artilezkoak.
-
Erromeriara derrigortuta
Domeke Elexpuru Altube (1919) Aramaio
Ilerik ez zioten ebaki, baina beste batzuri bai. Zerora, makinarekin. Herri bat hartzen zuten aldiro, erromeria egiten zuten plazan, eta behartuta zeuden joatera.
-
Frantzian, tratu ona
Domeke Elexpuru Altube (1919) Aramaio
Frantziatik bueltatzeko irrikaz zeuden, baina purgatorioa topatu zuten bueltan. Frantzian tratua oso ona izan zen. Kuartel handi batean egon ziren. Oheak txarrak ziren, baina jan eta tratua ona. Euskaldun asko zeuden. Frantsesez ez zuten ikasi, baina ondo pasatu zuten. Sukaldean laguntzen ere ibili ziren, bertako jana ez zitzaielako gustatzen. Dirua ematen zieten jakiak erosteko. Gizon batek egiten zituen kontuak, astean behin. Birritan arropak eraman zizkieten. Abrigo eder bat ekarri zuen berak handik.
-
Gerra amaitu zenean, buelta
Domeke Elexpuru Altube (1919) Aramaio
Gerra garaian, ihes egin zutenean, Euzkadiko gobernuko jendea zen mugimendu haren arduraduna. Gerra amaitu zenean, aukera eman zuten bueltatu edo beste norabait joateko. Mugan ez zuten arazorik eduki. Irunen giro tristea zegoen, eta Arrasaten ez zieten aurpegira begiratzen.
-
Luzarorako zigorrak
Domeke Elexpuru Altube (1919) Aramaio
Urtebete iraun zuten zigorrek. Joan ziren denak ibili ziren garbiketak egiten, txandaka. Baserrian dirurik ez zegoen. Anai bat langile batailoeitan eta bestea kartzelan. Gasteizko plazara joaten hasi zen, etxean laguntzeko. Hiru andre joaten ziren. Bezperan bidaltzen zuten jeneroa, kamioi txiki batean. Udaletxean pasea eskatu behar zen. Sagarrak, intxaurrak, gaztainak. Babarrun gorria plazara ez eramateko esan zion, berari emateko.
-
Gasteizko soldaduak
Domeke Elexpuru Altube (1919) Aramaio
Gasteizen gertatutako pasadizoa: hiru soldadu ikusi zituzten, eta haiei buruz euskaraz hasi ziren, erdaldunak izango zirelakoan. Euskaraz erantzun zieten.
-
Ardiak eta astoak lapurtzen zituzten
Fermin Etxebarria Elorza (1928) Aramaio
Astoa hartuta, aitak Durangoko plazara eramaten zituzten bildotsak saltzera. Behin ardiak mendian, artaldea ikustera joaten ziren astean behin-edo. Gerra ostean sarri suertatzen zen ardiak ezkutatzea. Astoak ere lapurtzen zituzten baserrietan. Eskoriatzako Marin auzoan lapurtutako idien istorioa kontatzen du.
-
Gerra ostean lapurreta asko
Fermin Etxebarria Elorza (1928) Aramaio
Ikazkin kuadrilla batek ere lapurtutako ardi asko jan omen zituzten basoan lanean zihardutenean. Larruak txondorrean erretzen zituzten, baina azkenean harrapatu zituzten. Bertako mutilak ziren.
-
Kaleak eta kuartela garbitzera zigortuta
Domeke Elexpuru Altube (1919) Aramaio
Cáritasekoek arropa eta janariak ekartzen zizkieten. Etxera itzuli zirenean, ez zegoen militarrik herrian, Guardia Zibilak bakarrik. Domekeren bila etxera etortzen ziren, Nazionalen ospakizunetan dantza egitera joan zedin. Frantzian egondako denak, herriko kaleak garbitzera behartu zituzten. Ilerik ez zieten moztu. Kaleak astero eta kuartela astean birritan garbitu behar izaten zuten.
-
Senarra kartzelara
Mauri Lasaga Belategi (1922) Jaione Ormaetxea Trojaola (1924) Aramaio
Ezkondu eta urte batzuetara Mauriren senarra atxilotu, jipoitu eta kartzelaratu egin zuten. Kartzelan zegoela, 19 hilabeteko alabatxoa hil zitzaien. Sei hilabete eman zituen preso.
-
Aita "trabajadoreetan"
Joxe Mari Ormaetxea () Aramaio
Aitak alde egin zuen gerra hasieran Bizkai aldera. Osaba eta izeba bat Arjentinara joan ziren. Aita Santanderren harrapatu zuten, eta "trabajadoreetan" ibili zen urte askoan. Ondo ezagutzen omen zuen Espainiako geografia. Amak eta izebek hazi zuten bera.
-
Gerra Zibila bukatu eta II. Mundu Gerra etorri zen
Valentin Ibabe Zubizarreta (1918) Aramaio
1944an itzuli zen soldaduskatik etxera, 26 urterekin. 1942a etxean pasatu zuen; baina, II. Mundu Gerra hasi zenean, kinta batzuk deitu zituzten berriro armadara, eta bera Arroako (Zestoa) kuartelera eraman zuten.
-
Gerra-garaian non egon ziren; itzultzean etxea hutsik
Leandra Elizburu Bilbao (1923) Aretxabaleta
Etxera itzuli zirenean etxea hutsik aurkitu zuten, ez abere, ez ohe… Lastoa bakarrik aurkitu zuten. Etxetik alde egin zutenean, lehenbizi Aramaioko Untzilla auzoan egon ziren, izebarenean; baina gero Garagartza auzora joan ziren ardiengatik. Gorriek -tartean euren osabak- aurrera egin zuten Durango aldera, baina beraiek ez zuten aurrera joateko gogorik eta orduantxe itzuli ziren etxera. Bien bitartean, aita eta anaia Aretxabaletako Zuatzubizkar baserrian egon ziren morroi.
-
Gerraostean etxea galdu eta amandrearen etxera Goroetara
Patxi Goikolea Zabala (1933) Arrasate
Gerraostean, Bilbotik Arrasatera itzultzean, etxea errekisatuta zuten. Amandrea Koruetakoa zen (Goroeta, Aretxabaleta), eta hara joan zen familia guztia bizi izatera. Aita kartzelan zegoen. Patxik 21 urte bete zituen arte Goroetan bizi izan zen.
-
Koilarategitik Ulgor-era
Eusebio Okina Bengoa (1929) Arrasate
Gerraostean lana denentzako zegoen, baina oso baldintza txarretan. Diru gutxi langileentzako eta ugazabak, ordea, aberastu. Koilarategitik Brasilera ere bidaltzen zituzten koilarak. 1944an hasi zen koilarategian, eskolatik irten zenean. 14 urte han egin eta gero Ulgor-en hasi zen lanean, bazkide gisa. 85 pezeta irabazten zuen egunean, eta larunbatean ere lan egiten zuen.
-
Guarda zibilekin harremanak
Pedro Agiriano Urrutia (1932) Arrasate
Ez zituzten inoiz guardia zibilak harrapatu estraperloan. Guarda zibilekin izandako pasadizoak kontatzen digu Pedrok.
-
Etxera itzuli zirenean
Justa Madinabeitia Urrutia (1924) Arrasate
Etxea hondatuta zegoen, oiloak eta beste lapurtuta, baina hil eta gero lurpean sartuta utzi zuten txerria ondo kontserbatu zen. Hamaika komeria eta gero, eraman zizkieten hiru behiak berreskuratu zituen amak.
-
Aita salatu zuten
Kristina Arregi Egidazu (1928) Arrasate
Herritar batzuek salatuta, hiru epaiketa izan zituen aitak Arrasaten, Bergaran eta azkena Burgosen. Libre irten zen, eta salatzaileen izenak eman zizkioten.
-
Gerra ostean etxean hutsik
Patxi Zabarte Beitia (1922) Arrasate
Gerra aurretik bost-sei idi zituzten etxean. Idiak mantendu zituzten gerra sasoian Elorriora eraman zituztelako, baina behorra ez, behorra galdu egin zuten. Gauza guztiak ostu zizkioten etxetik.