Gerratik itzulera

• Easo abesbatzaren sorrera

  Aitor Garmendia Goitia (1934) Beasain

  Donostiako Easo abesbatzako kide izan zen 35 urtez. Gerraostean sortutako abesbatza da. Antza denez, Donostiako Orfeoiak gerra itzuleran jarrera politikoagatik onartu ez zituen hainbat kidek sortu zuten Easo abesbatza.

• Patxikonekoak Frantziara joan ziren, eta bueltan, etxea okupatuta

  Bittori Zarrabeitia Lauzirika (1926) Kortezubi

  Patxikoneko baserrikoek txerria hil zuten behin eta beraien izekonera ekarri zuten, baina udaletxean entregatu beharra zegoen. Raimundita izeneko oiloa ere ekarri zuen bere izekok. Hala ere, gerora, Patxikonekoak Frantziara joan ziren, luzaro egon ziren bertan. Frantziatik bueltatu zirenean, etxea okupatuta aurkitu zuten, Errenteria auzoko batek okupatu zuen, bonbardaketan etxe barik gelditutako batek. Etxea libre geratu arte, beraien etxean egon ziren Patxikonekoak.

• Zeanuritik Bilbora, eta handik etxera

  Gregorio Biteri Mendieta (1922) Legutio

  Zeanuritik Bilbora joan ziren, oraindik geratzen zitzaizkien azken behi biekin. Martxotik San Pedroak arte egon ziren Bilbon. Oinez itzuli ziren etxera. Osaba ere Bilbon zegoen gordeta familiarekin, bere behi pare eta gurdiarekin joanda.

• Etxeak hutsik edo erreta aurkitu zituzten

  Gregorio Biteri Mendieta (1922) Legutio

  Osaba, lehengusua eta bera etorri ziren Bilbotik etxera behiekin. Elosuko etxea, osabarena, hutsik eta belarrez josita aurkitu zuten. Gregoriorena Nafarreten berriz, erreta. Aurreko azaroan soroetan ereindakoak ia heltzear aurkitu zituzten.

• Gerra aurretik ereindako uzta

  Gregorio Biteri Mendieta (1922) Legutio

  Bilbotik bueltan, lehenengo Olalde baserrian egon ziren. Nafarreten gerraurrean ereindakoaren uzta Olaldera ekarri zuten. Seme bi izan ditu Lola Garmendiarekin. Emaztea oso dantzazale alaia izandakoa da.

• Aita kartzelatik bueltan

  Abelintxu Olano Olibares (1932) Ubide

  San Pedro egun batean bueltatu zen aita kartzelatik etxera. Bera nola agurtu zuen gogoan du, baita herriak eman zion harrera ere. Amak manta bat bidali zion senarrari kartzelara, bi zatitan erdibituta, osorik handiegia zelako.

• Gerra Zibilean etxetik ihesi jaiotakoa

  Anjel Elorza Beitia (1937) Legutio

  Bere etxekoak Gerra Zibilean Duranara joan ziren ihesi eta bertan jaio zen Angel. Etxera bueltatu zirenean, etxea guztiz hondatuta topatu zuten.

• Lehertu gabeko bonbak kamaran

  Jose Saenz de Biteri Saenz de Biteri (1925) Legutio

  Legution etxe asko suntsitu zituzten gerra garaian. Beraiek alde egin zuten ebakuatuta eta itzultzerakoan, etxea hankaz gora topatu zuten; kamaran (ganbaran) lehertu gabeko lau bonba topatu zituzten. Ardiak Arakara eraman zituzten, baina 40 bat ardi kendu egin zizkieten.

• Ubidetik etxera, oso eguraldi txarrarekin

  Benita Goikuria Egiluz (1930) Zeanuri

  Ez du gogoan zenbat denbora egon ziren Ubiden. Baina bai itzulerako eguna. Euria, trumoiak, oinaztuak... Aitita eta amama oso zaharra ziren. Aita ez zetorren eurekin. Udaberria izango zen, etxera heltzean belarra oso altu zegoen eta. Iturrira joaten zirenean, pitxarra bizkarrean eraman behar izaten zuten, hazirik sar ez zedin pitxarrera. Garia hartu zuten urte hartan, baina uzta txarra, soroak zaindu barik zeudelako. Artorik eta horrelako beste uztarik ez zuten hartuko, ziurrenik. Gauza bat kendu eta beste bat ipini, txandaka erabiltzen zuten lurra, zuten apurra ondo aprobetxatzeko.

• Soldaduek etxeetan egindako hondatzeak

  Enrike Ardanza Odriozola (1928) Abadiño

  Astiro-astiro etxera bueltatzen hasi ziren gerra pasatu eta gero. Hala ere, askok etxea hondatuta topatu zuten eta lapurretak ere ugariak ziren orduan. Intxaldeko baserrian soldaduek egindako hondatzeak kontatzen ditu pasarte honetan.

• Olaetatarren eta Altuberen etxean bizitzen

  Luzina Arriola Zabalia (1925) Gernika-Lumo

  Parisen zeudela, etxekoekin gutun bidez komunikatzen ziren. Bitartean, bere gurasoak Bilbon eta Gernikan egon ziren. Arana "Arane" auzoko Olaetatarren etxean egon ziren bizitzen. Ostean, Seber Altuberen etxean egon ziren.

• Gernika berreraikitzen zeudela, etxe batetik bestera

  Josefina Usatorre Lejarzegi (1933) Gernika-Lumo

  Bonbardaketa ostean Eibarrera joan eta 7 urterekin herrira bueltatu zen Josefina. Hiru familia bizi ziren batera Gernikako "Barrio Chino"n (gaur egungo Saraspe plazatik behera doazen kaleak). Gero Kaixao tabernakoek egindako etxe batera joan ziren Industria kalera. Erdiko kalea eraikitzen zeuden sasoi hartan, "Regiones devastadas"ek zuen horrek ardura. Industria kalean hiru urtez egon ostean, Kaltzada egoitza aurreko etxeetara, estatuko etxeetara, joan ziren osaba-izekoei tokatu zitzaien-eta.

• Gernika hondakinez eta bazez

  Xexili Mintegia Zabalgojeaskoa (1927) Gernika-Lumo

  Bi urtetara bueltatu ziren Paristik Gernika-Lumora, eta obra-hondakinak eta baza baino ez zegoen kalean.

• Paristik Gernikarako bidea

  Xexili Mintegia Zabalgojeaskoa (1927) Gernika-Lumo

  Parisen bi urte pasatu ostean, beste gerra bat heldu zelakoan-edo, bere aitak erreklamatu egin zituen Xexili eta bere ahizpa; horregatik, lehenago bueltatu ziren etxera. Poliziak lagundu zien Paristik trenez. Bere aitak lana zuen garai hartan, baina jende gehienak ez zuen lanik.

• Paristik Gernikara bueltan, aitona-amonen etxean

  Xexili Mintegia Zabalgojeaskoa (1927) Gernika-Lumo

  Paristik Gernikara bueltatu zirenean aitona-amonen etxean egin zuten beraientzako etxebizitza, Errenteriako zubia eta trenbidearen artean.

• Frantziara errefuxiatu

  Pilar Candina Elgezabal (1918) Gernika-Lumo

  Bonbardaketa ostean, Olabarrira joan ziren amaren familiarengana. Handik Bilbora joan ziren, eta itsasontziz Santanderrera eta Frantziara. Hiru hilabetez egon ziren Frantzian. Bere aita ez zen beraiekin joan; eta, gutun bidez esan zienean Landaberden zegoela, beraiek ere bueltatu egin ziren. Herrirantz zetozela, mugan plater bat jateko lortzeko, Cara al Sol ikasi eta kantatu behar zuten. Irundik, animaliak garraiatzeko tren batean etorri ziren. Beste gernikar batzuk ere egon ziren beraiekin Frantzian.

• Presoak Gernika berreraikitzen

  Rafa Armendariz Gainza (1926) Gernika-Lumo

  Institutua dagoen tokian, lehen agustindarren ikastetxea zegoen; gerora, kartzela egon zen, bertara ekarri zituzten Gernika berreraikitzen ibili ziren presoak.

• Emakume abertzaleak garbitzera behartuta

  Rafa Armendariz Gainza (1926) Gernika-Lumo

  Bere arreba Andra Mariako eliza garbitzera behartu zuten, beste emakume abertzale batzuekin batera. Bonba su-eragileak bota zituzten Gernikan; hori dela-eta, denak hartu zuen su. Hilabetegarrenean-edo etorri ziren Gernikara.

• Erdiko kalea; udaletxea beraien etxe gainera jausi zen

  Rafa Armendariz Gainza (1926) Gernika-Lumo

  Bonbardaketa ostean, Pasealekuko arkupeetan denda antzeko batzuk jarri zituzten. Jateko eskasia handia izan zuten. Foruko "Santixene" baserrian egon ziren. Beraien etxe guztiz suntsituta gelditu zen, udaletxea bera ere beraien etxe gainera erori zen. Beraiek sekula ez diote "Artekale" deitu kaleari, "Erdiko kalea" edo "la media calle".

• Gernikara itzulitakoan aurkitu zutena

  Maria Luisa Olaeta Berrojaetxebarria (1926) Gernika-Lumo

  Gernikara bueltatu zirenean zer aurkitu zuten kontatzen du. Errepidea altxatuta zegoen. Dirua zuen jendea Bilbora joaten zen trenez erosketak egitera, herrian ez baitzegoen ezer ere. Beraiek kutxa gotor batean lurperatuta gorde zuten dirua.