Gerratik itzulera

• Herrira itzuli eta etxea hutsik topatu

  Jesus Aranburu Oskoz (1918) Errenteria

  Gerra Zibilean herrietan geratu zen jendea ihesi joandakoen etxeetan sartu eta hustu egiten zituztela dio Jesusek. Hustutako etxeen jabeak itzuli eta etxea hutsik topatzean, isilik egon behar, ordea.

• Aitaren tailerra

  Juanita Getaria San Pedro (1927) Errenteria

  Ondartxo auzoko lauzpabost solairuko etxe batean jaio zen. Aitak tailer txiki bat zuen bertan, "Fábrica de lejías Euskalduna", eta ikatza eta lixiba saltzen zituen. Gerra ostean preso eraman zuten, ordea, eta familiak urte gogorrak igaro zituen.

• "Aita etxean dago!"

  Joxe Gaztelumendi Aiestaran (1925) Errenteria

  Aita preso eduki zuten bitartean Joxeri ez zioten hura bisitatzera joaten utzi. Asko sumatu zuen haren falta, eta poz handia hartu zuen etxeratu zenean. Kasualitatez, Joxeren ama bisitan joan zitzaion egun batean askatu zuten aita.

• Errenteria erdi hutsik

  Joxe Gaztelumendi Aiestaran (1925) Errenteria

  Gerra garaian ihesi ibili ondoren Errenteriara itzuli zirenean, erdi hutsik topatu zuten herria, baina osorik.

• Eskoriatzarako itzulera gerra ostean

  Cipriano Zubizarreta Zubia (1918) Eskoriatza

  Gerra zibila amaitu zenean, nondik nora ibili zen soldadu. Melillan 16 hilabete egin zituen. Eskoriatzara itzulera; herria nola aurkitu zuen.

• Lan merkatua gerra ostean

  Cipriano Zubizarreta Zubia (1918) Eskoriatza

  Herrira itzuli ondoren, erraz aurkitu zuen lana. TESAn lan egin zuen; zer fabrikatzen zuten. Lan-baldintzak.

• Garbantzuak 100 gramoka saltzen

  Mari Carmen Pagalday Garro (1930) Eskoriatza

  Dendaren hasierako bitxikeria batzuk. Garbantzuak 100 gramoka saltzen ziren; errealetik pezetara aldaketa; gerraosteko paperezko diru-baleak. Azkenengo paperezko dirua Errepublikakoa izan omen zen.

• Gerraosteko miseriak

  Mari Carmen Pagalday Garro (1930) Eskoriatza

  Hegazti-gripearen ondorioz gaixotu zitzaizkien oiloak ortuan pilatu, gasolinaz igurtzi eta erre egin zituzten, edo lurperatu. Diru-baleak kolore ezberdinetakoak ziren, balioaren arabera. Erosketak ordaintzeko nahikoa diru ez zutenei izena hartzen zitzaien dendan, dirua zutenean ordain zezaten.

• Gerra sasoian bi urtez Gironan; herrira tzulera

  Mari Karmen Eraña Eraña (1933) Eskoriatza

  Gerra hasi zenean, amak eta biek alde egin zuten lehenengo Debara, handik Bilbora eta gero Gironara. Bi urte egin zituzten han. Aitak lau urte egin zituen kartzelan. Bisitatzera eraman zuten, baina berak ia ez zuen ezagutzen, hiru urte zituelako azkenengoz ikusi zuenean. Amandrearen etxearekin, ostera, ondo gogoratzen zen. Gironan egon zen denboran euskara ahaztu eta katalana ikasi zuen. Herrira itzultzean, etxeko gauza asko falta zitzaizkien. Aitak beste bati ikusi zizkion berak Ameriketatik ekarritako kataloxak, baina ezin ezer esan.

• Azpirari hil-kutxa esaten zioten

  Pedro Agustin Agirre Orue (1917) Forua

  Gurasoak Sopuertara ebakuatu ziren eta itzuli zirenean etxea beteta aurkitu zuten. Etxeko azpirari hil kutxa esaten zioten etxea berenganatu zuten Rojo familiakoek. Karta-jokoan ere nahi zuena egiten zuen Rojok.

• Sei urte alde batetik bestera

  Pedro Agustin Agirre Orue (1917) Forua

  Sei urte inguru edo, egin zituen gerran. Lehenengo zapadore (lubakiak egiten) aritu zen, hainbat bermeotarrekin batera; gero, UGTko Mateos batailoian sartu zen, Santander hartu arte nazionalek. Harrezkero preso eta italiarrekin. Ordaindu egiten zioten; diru faltarik ez zuen izan gerra garaian.

• Zubia apurtuta eta gurdia pasatu behar

  Libe Asua Zarrabeitia (1916) Galdakao

  Aita lehenago itzuli zen Galdakaora, eta kanposantuko elizatxoan hildako bat aurkitu zuten. Eurek Sodupera iritsi zirenean, zubia apurtuta aurkitu zuten. Gurdia askatu, behiak askatu, zeramaten guztia gutxika-gutxika pasa, eta beste aldean berriz uztartu eta jarraitu zuten bidaia.

• Ijitoekin gaua pasa eta etxerantz

  Libe Asua Zarrabeitia (1916) Galdakao

  Zaramilloko denda batean ogi zuria ikusi zuten. Ez zioten hartu amari ez gerra aurreko dirua, ez Euzkadikoa. Ogerlekoak balio zuen. Elejabarriko pabiloietan ijitoak aurkitu zituzten eta haiekin eman zuten gaua. Hurrengo egunean, Bilbon ere zubia apurtuta aurkitu zuten eta Sodupeko moduan egin behar izan zuten: dena banan-banan pasatu.

• Alemaniarren svastika kortako ateetan eta harrietan

  Libe Asua Zarrabeitia (1916) Galdakao

  Galdakaoko etxera heldu zirenean, oiloa falta. Bidera atera zitzaien soka dandarrez zuela. Kortako ateetan alemaniarrek marraztutako svastika aurkitu zuten. Pasatzen ziren bideetan hiru harriren gainean svatika marraztuta zuen laugarren bat jarrita ikusi zuten. Italiarrak baldarrak ziren.

• Olaetatarrak Frantziara

  Maria Dolores Basterretxea Santiago (1933) Gernika-Lumo

  Olaetatarrek Frantziara egin zuten alde; Elai-Alai dantza-taldeko neska-mutikoak hartuta egin zuten ihes. Gernikar asko ei daude Olaetatarrekin Frantzian egondakoak. Apurka-apurka etxerantz bueltatzen hasi ziren; lehenengo ama bi alabekin, eta beranduago, Segundo bera gainerakoekin.

• Gerratik bueltan, senide bat hila

  Mateo Malaxetxebarria Lauzirika (1926) Gernika-Lumo

  Gerratik ihesi joan eta itzuli zirenean, Justa hil zela jakin zuten. Justa ez zen berez arreba, lehengusina baizik. Bere arreba Trinik esan zion.

• Etxera itzulitakoan, errazionamendu kartilla

  Mateo Malaxetxebarria Lauzirika (1926) Gernika-Lumo

  San Pedro bezperan iritsi ziren etxera. Errefuxiatuak zirenez, ondo hartzen zituzten udaletxeetan. Idazkari lanetan aritzen zen ezagun batek errazionamenduko kartilla egin zien eta arroza eta lentejak eman zizkieten. Jatorduak nola egiten zituzten kontatzen du.

• Etxerik gabe, lantzean etxe batean bizi behar

  Kontxa Bikandi Basterretxea (1927) Gernika-Lumo

  Lumotik Gernikara etorri ziren eta lantzean etxe batean bizi izan ziren. Estatuak etxebizitzak egin zituenean, beraien etxea lortu zuten.

• Guardia Zibilen kuartelera deitu zuten

  Juanita Irigoras Zabala (1917) Gernika-Lumo

  Frantziatik bueltan, Guardia Zibilen kuartelera joateko errekadua eman zion aguazilak. Arratsaldeko 5etan bertan agertzeko esan zion; eta, 5etan agertzen zirenak 6etako trenean Bilboko kartzelara eramaten zituztenez, Juanita maleta eta guzti azaldu zen bertara. Azaldu zen, baina etxera bueltatu zen, esan zioten ez egiteko inon errekaduei kasu.

• Neba-arreben bila Basaurira astoz

  Claudio Zabala Kaltzada (1922) Gernika-Lumo

  Gerra bukatu ostean, neba-arreben bila joan behar izan zuen Basauriko Dos Caminosera (Bidebieta). Astoz eta bizikletaz joan ziren bera eta aita bertara, baina ez zituzten bertan aurkitu. Hurrengotan, bera bakarrik joan zen astoarekin. Astoak behin egindako bidea ezagutzen zuen. Etxera bueltan anaia eta arreba asto-otzaretan ekarri zituen; gainerakoak trenez etorri ziren. Astoz trenez baino lehenago egin zuten bidea.