Gerraren eragina
-
Gerra garaian, soldaduak etxean
Kontxita Garate Gurrutxaga (1923) Mendaro
Jubilaziorik ez zen izaten bere gurasoen garaian. Gerra garaian, 11 urte zituen eta soldadu nafarrak etxean lau egunez egon zirela azaltzen du. Ardiak jan zizkieten. Zazpi hilabete iraun zuen gerrak Arnon.
-
Irin-fabrikan kuartela
Isidoro Mugerza San Martin (1927) Mendaro
Gerra garaian, soldaduek Mendaroko irin-fabrikan kuartela eduki zuten. Hamabost egun frontean eta beste hamabost egun kuartelean egiten zituzten. Zestoa, Errezil, Tolosa... inguruetako soldaduak egon ziren Mendaron.
-
Miliziano italiarrak
Isidoro Mugerza San Martin (1927) Mendaro
Irin-fabrikako soldaduekin harreman ona zuten, baina gero etorri ziren miliziano italiarrak "txarrak" zirela dio. Baserrietatik oiloak laburtzen zituzten. Isidororen amonak erdaraz ondo jakin ez arren, oilo gazteak bakean laga eta zaharrak hartzeko esaten omen zien.
-
Karlistak
Isidoro Mugerza San Martin (1927) Mendaro
Isidororen aita ez zegoen inongo alderditan afiliatuta, baina nazionalisten aldekoa zen. Abertzale asko zegoen Mendaron, baina karlistek indar handia zeukaten herrian. Aitarekin mezara joaten zen, gerrikoan eta abarketan ikurrina zituela. Meza ondorenean, batzokira joaten ziren hamaiketakoa egitera. Karlistak, berriz, tabernan egoten ziren. Karlistek herriko gazte bat hil zutela kontatzen du. Isidororen osaba-izeba batzuk Frantziara ihes egin zuten.
-
Garia eta eskopetak entregatu behar
Isidoro Mugerza San Martin (1927) Mendaro
Baserrian ez zuten goserik pasa. Baba, artoa, sagarra, tomatea... izaten zituzten. Garia entregatu egin behar izaten zuten. Bi eskopeta ere entregatu zituzten.
-
Soldadu egondako kintak
Isidoro Mugerza San Martin (1927) Mendaro
Frontea zazpi hilabetean Kalamuan egon zenean, idiak zituztenek gurdiarekin joan behar izaten zuten hilotzak San Migelera eramatera. Isidororen baserrian astoa zeukaten, eta hilean bitan jeneroa altxatzera eramaten zuten. Soldadu egondako kintak aipatzen ditu.
-
Lantegia erreta, etxetik hasi lanean
Isidoro Mugerza San Martin (1927) Mendaro
Aitak Bittor Sarasketa lantegian, Eibarren, egiten zuen lan eskopetentzako kaxak egiten. Trenez bueltatzen zen Mendarora eguna Eibarren pasata. Gerra hasi zenean aitak lan egiten zuen lantegia apurtu egin zuten, beste askoren artean. Eibar eta Ermua aldetik kea ikusten omen zuten. Sarasketaren lantegia erre egin zutenez, Isidororen aitak etxean lantegi txiki bat prestatu eta bertan egiten zuen lan.
-
Soldaduak katakumea leihotik behera bota
Elias Arriola Ostolaza (1930) Mendaro
Soldaduak baserriko itxiturako hesolak kendu eta kamioian eraman zituztela kontatzen du. Eliasen amak soldadu bati baino gehiagori jaten eman omen zion. Mutil koskorra zela soldadu batek katakumea leihotik behera nola bota zion azaltzen du. Aitak Kalamua aldea zeuden soldaduei materiala eramaten zien idiekin. Anaia gerran hil zen.
-
Soldaduei laguntzera derrigortuta
Elias Arriola Ostolaza (1930) Mendaro
Soldaduek Eliasen aita eta inguruko baserrietakoak materiala eramatera derrigortzen zituzten. Ez omen zen ezetz esaterik. Mendaron herritar batzuk arrazoi jakinik gabe hil zituztela kontatzen du. Beldur handia zuten. Arno aldean jendea ezkutatu omen zen.
-
Zakuekin estalita, basaz beteta etxera
Antonio Mardaras Arrieta (1922) Maruri-Jatabe
Oraingo moduko arropa eta babesgarri barik joaten ziren basoko bideetatik. Gerra denbora heldu arte ibili ziren ogia saltzen baserriz baserri. Basaz beterik itzultzen ziren; astoari hankak garbitu behar zitzaizkion ez gaixotzeko. Lantzean behin astoa jausi eta astoa altxa ezinik ibiltzen zen, baten baten laguntza izan arte.
-
Hilabete ebakuatuta Algortan
Antonio Mardaras Arrieta (1922) Maruri-Jatabe
Txakurra utzi zuten bakarrik, eta Algortara ebakuatu ziren, osabaren etxera. Itzuli zirenean, hutsik aurkitu zuten baserria. Ganadua ere bertara eraman zuten, eta padurako belar sailetatik eramaten zuten behientzako belarra. Gurdia beteta joan ziren Algortara. Ihesean zihoazenekin beterik ikusten ziren kaminoak.
-
Francoren soldaduek beren baserria hartu zutenekoa
Santi Madariaga Makoaga (1929) Morga
Osaba batek batu zituen anaia gazteak. Handik laster, Francoren aldeko soldaduek hartu zuten etxea. Tratu ona eman zieten eurei, baita osaba eta amonari ere. Aurretik errepublikazaleen intendentzia-taberna egona zen etxean eta Francozaleek ere eginkizun berdinerako erabili zuten. Borrokaldiak eta tiro-hotsak gau eta egun.
-
Falangera joan behar jan ahal izateko
Jesus Ugartemendia Learreta (1929) Mundaka
Gerratean aita atxilotu zuten eta bera falangekoengana joan behar izaten zen instrukzioa egiten "auxilio social"en jan ahal izateko, bestela ez zieten jaten ematen. Eguerdian eta gauez joaten ziren bertara jaten eta ama baserrietan aritzen zen lanean alogeran. Falangea kasinoan egon zen hasieran eta gero udaletxeko eskolan, lehen solairuan. Neskak falange femeninara joaten zen, batzokia dagoen tokira.
-
Gudariak eta italiarrak Mundakan
Jesus Ugartemendia Learreta (1929) Mundaka
Mundakako hainbat etxetan gudariak zeuden lotan. Beraien etxean Amaiur batailoiko bi egoten ziren. Kasino azpira joaten ziren jaten. Gero italiarrak egon ziren eta Talan tankeak egoten ziren.
-
Gerra denboran, Arraten
Txomin Apoita Zubizarreta (1924) Munitibar-Arbatzegi-Gerrikaitz
Gerra denborako oroitzapenak. Txomin Arraten egon zen gerra denboran. Plazentziatik Arratera joan zen gizon baten hitzak gogoratzen ditu. Erasoaldiei eta fronteari buruz hitz egiten du.
-
Milizioanoak etxez etxe eskean
Txomin Apoita Zubizarreta (1924) Maria Irusta Mallea (1928) Munitibar-Arbatzegi-Gerrikaitz
Bonbardaketa aurreko egunetan, milizianoak etxez etxe ibili ziren eskean. Milizianoek egun gutxi egin zituzten Munitibarren.
-
Koinatua, hildakoen gorpuak garraiatzen
Txomin Apoita Zubizarreta (1924) Munitibar-Arbatzegi-Gerrikaitz
Bonbardaketa ondorenean, Gernika nola zegoen aipatzen dute. Txominen koinatu bat zortzi egunez aritu zen hildakoen gorpuak kamioian batik bestera garraiatzen; derrigortu egin zuten lan hori egitera.
-
Fusilamenduak, ikusi ezinak eta "txibatazoak"
Txomin Apoita Zubizarreta (1924) Maria Irusta Mallea (1928) Munitibar-Arbatzegi-Gerrikaitz
Gerrako kontuak. Munitibarren ez zuten inor fusilatu; Bolibarren bai. Zigor moduan, herriko zenbait abertzalek guardia zibiletara joan behar izaten zuen. Herrian "txibatazoak" izaten ziren; ikusi ezina izaten zen. Zenbait baserritako ugazabek (hiru-lau baserri zituen batek) errenteroak bere alderdiari (nazionalei) botoa ematera behartzen zituzten.
-
Soldaduak eta ardiak
Inazio San Migel Sorazu (1927) Mutriku
Sasoian sasoikoa lanak egiten zituzten: gaztainak batu, artoa bota, jorratu... Aitona hil zenean kendu zituzten ardiak. Gerra denboran, soldaduek ardiak kendu zizkien, eta jan egin zituztela dio.
-
Gerrako oroitzapenak
Karidad Mendizabal (1929) Mutriku
Gerra garaiko oroitzapenak. Etxeko eskaileretan egon omen ziren soldaduak. Soldaduak azpeitiarrak ziren, eta harreman ona zuten haiekin. Beheko bizilagunak aipatzen ditu.