Gerraren eragina

• Militarrentzako oiloak hil behar

  Jesusa Zabala Aramendi (1923) Legazpi

  Gerra denborako oroitzapenak. Militarrak Cara al Sol kantatuz trenaren karriletik goitik behera jaisten ziren. Jesusaren familia handik gertu bizi zenez, militarrak etxera joan eta jana konfiskatzen zien. Oiloak hil eta jakia prestatu behar izaten zien.

• "Bolauak" eta txokolatea

  Isabel Kerejeta Garmendia (1916) Legazpi

  Isabelen amak "bolau" kozkorrak edukitzen zituen etxean, baina gerratea iritsi zenean falta izaten ziren. Umetan, "bolau" kozkorrak eta txokolatea ematen zien amak. "Bolauak" gozo-dendan erosten ziren.

• Nazionalak Legazpin sartu zirenekoa

  Isabel Kerejeta Garmendia (1916) Legazpi

  Nazionalak Legazpin sartu zireneko oroitzapenak. Aurreko egunean, basoan ibili ziren garoa ebakitzen. Mendi puntatik ikusi zituzten milizianoak Argixao aldera joaten. Auzoko bi mutil falta zirelako beldurtuta egon ziren: bat nazionaletara pasatu omen zen, eta, bestea, berriz, soldaduek mendi-bideak erakusteko beraiekin eraman zuten. Soldaduak nondik nora ibili ziren azaltzen du. Nazionalek bi miliziano hil zituzten. Hurrengo egunean, baserriko teilatu aldera balak botatzen zituzten. Milizianoak ihes egin zuten, eta nazionalak Goitegiko atari burutik pasatu ziren Legazpi aldera. Herriko jendea ihesean ikusten zuten, "kaminoa bete jendea ihesi Legazpitik!".

• Nazionalak sartu zirenekoa

  Angela Galparsoro Larrea (1922) Legazpi

  Gerra denborako oroitzapenak. Inguruko nazionalistak eta errepublikazaleak Ormakio mendi aldera joan ziren. Nazionalak Telleriarten sartu zirenean, ama eta Angela bakarrik zeuden etxean; neskamea jaiotetxera joana zen. Auzoko batzuen etxean pasatu zuten gaua. Gogoan du soldaduei merienda eman ziela.

• Pospolinak eta ehuleak

  Xalbadora Roldan Iturrioz (1922) Andoain

  Pospolinen jantzia entregatu eta ehulearena eman zioten, 14 urterekin. Atotxara joatekoak ziren, dantzara. Gerra hasi, eta aitak erre egin zion jantzia. Hortxe bukatu ziren dantzak. Neska handiak, ehule. Arku dantza, sagar dantza...

• Ugaztegiko giroa

  Felipa Urkia Elorza (1922) Oñati

  Sei bat behi eta txahalak zituzten, eta ardiak. Bi etxetako lurrak zituen aitak. Mutilak gerrara joan ziren, eta lan asko baserrian. Ugaztegiko etxeak zeintzuk ziren; harreman ona zuten. Botoa nola aldatzen zuten, aho batez erabakita. Amandrea, karlista.

• Milizianoek Ugaztegin gosaltzen zuten

  Felipa Urkia Elorza (1922) Oñati

  Milizianoek Ugastegin gosaltzen zuten, eta Arabamendira joaten ziren. Aretxabaletara jaisten ziren. Ugastegiko txabolan egiten zuten lo. Araozko mutilak batu zitzaizkien gero. Txorimaloak jarri zizkieten behin, erreketez jantzita.

• Gerrako kontuak: beldurrez, aitzakia bila

  Felipa Urkia Elorza (1922) Oñati

  Bi mutil joan zitzaizkien etxera behin, behi bat galdu zutela esanez. Beldurra zuten egia esateko. Goseak zeuden. Milizianoengana entregatu ziren.

• Milizianoak Ugaztegin: harremana

  Felipa Urkia Elorza (1922) Oñati

  Ugaztegin egon ziren milizianoak nongoak ziren; errepublikanoak ziren, erdaldunak. Gero euskaldunak batu zitzaizkien, boluntarioak. Armatuta zeuden. Milizianoekin izan zuten harremana ona izan zen.

• Aita eta ahizpak gerratik ihesi

  Beatriz Lejarraga Kalzakorta (1932) Gernika-Lumo

  Bere aitak udaletxean egiten zuen behar, eta bonbardaketa ostean herritik alde egin behar izan zuen Santanderrera. Bere bi ahizpa ere Frantziara joan ziren. Amagaz batera Gernikan gelditu ziren neba-arrebak izeko batzuen etxean egon ziren. Handik Gonzalez altzari-dendakoen baserrira joan ziren, oso ondo portatu zen familia hori eurekin.

• Milizioanoak etxez etxe eskean

  Txomin Apoita Zubizarreta (1924) Maria Irusta Mallea (1928) Munitibar-Arbatzegi-Gerrikaitz

  Bonbardaketa aurreko egunetan, milizianoak etxez etxe ibili ziren eskean. Milizianoek egun gutxi egin zituzten Munitibarren.

• Koinatua, hildakoen gorpuak garraiatzen

  Txomin Apoita Zubizarreta (1924) Munitibar-Arbatzegi-Gerrikaitz

  Bonbardaketa ondorenean, Gernika nola zegoen aipatzen dute. Txominen koinatu bat zortzi egunez aritu zen hildakoen gorpuak kamioian batik bestera garraiatzen; derrigortu egin zuten lan hori egitera.

• Fusilamenduak, ikusi ezinak eta "txibatazoak"

  Txomin Apoita Zubizarreta (1924) Maria Irusta Mallea (1928) Munitibar-Arbatzegi-Gerrikaitz

  Gerrako kontuak. Munitibarren ez zuten inor fusilatu; Bolibarren bai. Zigor moduan, herriko zenbait abertzalek guardia zibiletara joan behar izaten zuen. Herrian "txibatazoak" izaten ziren; ikusi ezina izaten zen. Zenbait baserritako ugazabek (hiru-lau baserri zituen batek) errenteroak bere alderdiari (nazionalei) botoa ematera behartzen zituzten.

• Soldaduei esnea ematen

  Maria Kristina Zinkunegi Irazusta (1936) Andoain

  Maria Kristina jaio eta berehala hasi zen gerra. Ilunabarrean, soldaduak errenkan jartzen omen ziren baserri gainaldean eta esnea partitzen zien amak. Soldaduak Belabitatik Buruntzaldera sartu ziren.

• Soldaduak inguruko baserrietan

  Felix Zabala Zalakain (1928) Andoain

  Gerra denborako oroitzapenak. Soldadu batzuk inguruko baserrietan egon ziren. Aldian-aldian, idizaleek kaletik jana hartu eta baserrietan zeuden soldaduei eraman behar izaten zien. Felixen aitari tokatzen zitzaionean joaten zen soldaduei jana eramatera.

• Falangistak Bizkardo baserrian lo egiten

  Dionisio Amundarain Alegria (1922) Ibarra

  Falangistek Bizkardo baserrian egin zuten lo. Atzera eta aurrera ibiltzen ziren beraien fusilekin. Hura gogorra zela pentsatzen du.

• Belabieta mendira belarra moztera

  Dionisio Amundarain Alegria (1922) Ibarra

  Bi anaia zaharrenak gerrara eraman zituzten. Dionisio baserrian gelditu zen aita eta amarekin. Izazkun menditik barrena Belabieta mendira joaten ziren belarra ebakitzera. Segan ibiltzen ziren. Orain ez da inor joaten hura garbitzera. Oinez joaten ziren, sega eta mailua hartuta. Janaria eta ura ere eramaten zituzten. Etxekoak joaten ziren eta gurdi onekin belarra kargatuta etxera itzultzen ziren. Egunero egiten zuten joan-etorria.

• Osabak balkoitik salto egin zuen falangistengandik ihesi

  Dionisio Amundarain Alegria (1922) Ibarra

  Falangistei janaria eman behar izaten zitzaien. Denbora gutxi egon ziren, eta joan zirenean bakea eman zuten. Jendea beldurrez ibiltzen zen. Aitak mendira alde egin zuen falangistak sartu zirenean. Osabak, Iturburu baserrikoak, balkoitik salto eginda alde egin zuen falangistak bere bila etorri zirenean.

• Gerrako kaboa eta langileen batailoia

  Rafael Agirre Legorburu (1926) Lezo

  Gerran, kabo batek lagundu egiten zien, janaria ematen baitzien. Aita zauritu egin zuten gerran. Langileen batailoiak hainbat obra egin zituzten Lezo inguruan.

• Pelaioen desfilea herrian

  Rafael Agirre Legorburu (1926) Lezo

  Gerra garaian, asko aldatu zen herriko giroa: pelaioen desfileak ere izaten ziren kaletik.