Borroka

• Otxandio eta Arrasateko plazatara joaten ziren

  Fermin Etxebarria Elorza (1928) Aramaio

  Goizeko lauretan altxatu, astoak kargatu eta farol argiarekin joaten zen amarekin Otxandioko plazara igandero. Egunsentirako plazan egoten ziren. Sagarrak, gaztainak eta okaranak eramaten zituzten. Arrasatera gazta eta esnea eramaten zuten. Gaztaren salmentak dirua ematen zuen orduan. Gogoan du Otxandioko bonbardaketak utzi zuen txikizioa. Etxe asko ikusi zituen apurtuta.

• Gerrako larriak

  Fermin Etxebarria Elorza (1928) Aramaio

  Auzoko bat gerran jasotako balazo batengatik hil zen. Ferminek gogoan du arbolapetan zelan gordetzen ziren tiroetatik babesteko. Hortzen artean zotzari eusten zioten, bonben eztandetatik entzumena babesteko. Kurtzeta gainean eroritako bonbak, etxeko kristalak apurtu eta sukaldeko harraskako txorrotak ireki zizkien. Kurtzetatik Tellamendira botatzen zituzten bonbak ikusten zituzten. Tellamendi jota landuta utzi omen zuten nazionalek.

• Abioien arteko borroka

  Fermin Etxebarria Elorza (1928) Aramaio

  Behin, lotan zegoela, bonba-hotsak esnatu zuen, sukaldera jaitsi, eta ez zuen inor aurkitu etxean. Gurasoak sasipe batean etzanda zeuden bitartean, umeak etxean negar batean. Beste behin, ehiza-abioi bi ikusi zituen gorrien "Abuelo" abioi ezagunari erasotzen. Aitarekin basora joaten zenean, hor-hemenka aurkitzen zituzten gizonak hilda. Herriko mediku zaharra, hildakoei urrezko hortz-haginak kentzera joaten zen.

• Ortura koltxoia bizkarrean hartuta

  Fermin Etxebarria Elorza (1928) Aramaio

  Milizianoak hiru bat egunean egon omen ziren Arraga auzo inguruan. Auzotar batzuek ihes egin zuten, baina Arragaburukoak etxean geratu ziren. Karobian eta gordetzen ziren, baina beti etxe inguruan. Koltxoia bizkarrean hartuta joaten ziren ortura. Aza artean bala galduak nola sartzen ziren ikusten zuten.

• Osaba Madrilen preso

  Rufina Astola Nafarrate (1929) Aramaio

  Gerra denboran, aitari agindu zioten ardiak landa batean biltzeko, eta lapurrengandik defendatzeko pistola bat eman zioten. Etxetik alde egiteko esan zieten, nazionalak zetozela eta. Aita eta osaba bat etxean geratu ziren. Andre eta umeei, ganaduekin Arriolara joateko esan zieten. Osaba tiroz zurituta zegoela, harrapatu eta Gasteizera eraman zuten nazionalek. Osabaren hurrengo berria, handik hil pare batera, Madrilgo kartzela batean preso zegoela izan zen. Ama eta izeba joan ziren bisitatzera.

• Abioiek oso baxu egiten zuten eraso

  Rufina Astola Nafarrate (1929) Aramaio

  Arriolan bizpahiru hilabete pasatu zituzten. Francoren abioiek oso baxu egiten zuten hegan erasoaldietan. Gerra bukatu eta berehala, lehengo bizimodura itzuli ziren. Osaba ere laster utzi zuten libre eta itzuli zen etxera.

• Otxandiotik Oletarainoko bidea

  Pedro Karetxe Urrejola (1930) Aramaio

  Basoko errail-bidearen arrastoa oraindik ikusten da, errailok aspaldi ezkutatu ziren arren. Otxandiotik Oletarainoko bidea gerra aurreko urtean egin zen. Bera mutikoa zen, baina gurdietan erreka-harriak nola ekartzen zituzten gogoan du. Gerrako "abanzean" bide horretatik pasatu ziren.

• Aitajauna "abanzeak" harrapatu zuen

  Pedro Karetxe Urrejola (1930) Aramaio

  Trintxeratan eta karobi zaharretan hobiratutako soldaduak gogoratzen ditu. Aitajauna arditan zela, "abanzeak" harrapatu zuen, eta Zeberioraino eurekin joatera behartu zuten. Kendu ez zizkioten ardiekin, etxera itzuli ahal izan zen. Hamar ardi inguru galdu omen zituen.

• Bi gizon hegazkinetik bonbak botatzen

  Mari Karmen Urdangarin Letamendia (1926) Hernani

  Hernani nola bonbardatu zuten ederki ikusi zuten Mari Karmenek-eta Usurbildik. Santa Barbaran frontea zegoen, eta eremu hura asko gaztigatu zutela dio.

• Bonbardaketa gogorra izan zen

  Nati Bilbao Onaindia (1929) Durango

  Aurreko egunean mehatxuak jasota, aita ganadu guztiarekin Karrantzara joan zen. Bonbardaketa eguneko oroitzapen garratzak ditu: aita eta anaia hil egin zirela esan zieten, kaletarrak etxean babestuta, babeslekuak...

• Astoaren azpian, bonbardaketatik gordetzeko

  Milagros Zubillaga Solagaistua (1925) Durango

  Karrantzatik Cartesera joan ziren, Torrelavega ondoko herritxo batera. Han, esnearekin zihoan batean, bonbardatzen hasi ziren. Astoa horma baten kontra jarri, eta astoaren azpian egon zen gordeta bonbardaketak iraun zuen tartean.

• Durango eta Otxandio bonbardatzen

  Milagros Zubillaga Solagaistua (1925) Durango

  Koinatuak eta anaia Otxandioko frontean zeudela, Bitañora joan zen ama eta ahizpekin. Otxandioko bonbardaketa osoa ikusi ahal izan zuten leihotik. Egun berean, Durango bonbardatu zuten; eta jesuiten eta Andra Maria elizak suntsitu zituzten. Arbolapean gordeta zegoen jende asko metrailatu eta hil zituzten.

• Gerrako zauriak eta gurasoen heriotza

  Juliana Eizagirre Osa (1929) Getaria

  Oso gazte zela hil zitzaizkion gurasoak. Gerra iritsi zenean, bi anaia joan ziren frontera. Anaia bat zauritu egin zuten eta ibili ezinik egon zen. Azkenean, lortu zuen etxera itzultzea. Beste anaia hil egin zuten gerran. Gizonak gerrarako nola deitzen zituzten azaltzen du. Batzuek ihes egiten zuten gerrara ez joatearren.

• Gernikako bonbardaketan bizitakoa

  Maria Iruretagoiena Olano (1928) Getaria

  Gernikan kalean bizi zen jendea, ahal zuten moduan babestuta. Gernikako bonbardaketa gogoan du. Gernikan, janaria kamioi batean ekartzen zieten. Bonbardaketak iraun bitartean, alarma-soinua zegoen. Bonbardaketa aurreko giroa nolakoa zen azaltzen du. Aita preso hartu zuten Gernikan.

• Babesetik irten eta bonba batek akabatu

  Joxe Gaztelumendi Aiestaran (1925) Errenteria

  Joxe eta haren sendikoak Sestaoko etxe batean egon omen ziren babesturik bolada batez, gerra garaian. Behin, etxeko jabea babes-tokitik atera omen zen bonbardaketa baten erdian, hegazkinek alde egin zutela uste zuela eta. Une horretan, bonba bat ondora jausi zitzaion eta hantxe akabatu zen gizona.

• Lamiakoko aireportuko hegazkinak

  Joxe Gaztelumendi Aiestaran (1925) Errenteria

  Gerra garaian Sestaon egin zuen egonaldia Joxeren familiak, eta handik Lamiakoko aireportuko hegazkinak bistaratzen zituzten. Han pilotu errusiarrak bazirela gogoan du.

• Bonbardaketa arriskuaren aurrean tuneletara

  Juanita Getaria San Pedro (1927) Errenteria

  Bonbardaketen mehatxua jasanezina zela kontatzen du Juanitak. Amona bera Bilbon bizi izan ziren hilabeteetan hil zitzaien, eta ehorzketa egunean ere korrika irten behar izan omen zuten hilerritik.

• Gerra Zibila hasi zenekoa

  Maritxu Goitia Zuloaga (1923) Errenteria

  Hamabi urte inguru izango zituen Maritxuk Gerra Zibila hasi zenean. Ongi gogoan ditu erreketeek Errenterian egin zituzten sarrera saioak, eta baita osaba-izeben baserrian milizianoak nola egokitu ziren ere. Behin soinean zeraman jertse gorri bat kendu omen zioten eta bandera moduan eduki omen zuten teilatuan. Anaia eta ama bizitza galtzeko arriskuan ibili omen ziren, ganaduari bazkatzen emateko borroka piztua zen tokietatik igaro behar izaten baitzuten. Gerraren kontra dago Maritxu, senideen artean sortzen dituen hausturak penagarriak zaizkiolako, batez ere. Dena den, gerrate zibila bukatu eta gerraostea gogorra izan bazen ere, euren etxean diktadura urteak bakean eta lasai igaro zituztela dio.

• Irun sutan; gerra hasiera

  Petra Olazabal Mendizabal (1920) Hondarribia

  Gerra hasiera. Irun erre zutenekoa. Argitasuna. Ez ziren Hendaiara joan, aitak esan ziena. Komentuko zubia bota zuten. Kanoikadak eta obusak. Farola ondoko baserri batera joan ziren, beldurtuta. Ogi bila joan zen handik.

• Tropak Hondarribian sartu zirenean

  Petra Olazabal Mendizabal (1920) Hondarribia

  Colonia Escolar dagoen tokian, Errepublikaren aldeko batzuk egon ziren, bizkaitarrak. Bat Botikara joan zen ihesi, tropak sartu zirenean. Hilketak. Guadalupeko gotorlekuko tenientea joan zitzaien etxera. Balak. Soldaduak bidean gora, emakume bat tarteko.