Borroka

• Asuatik Gernikara babes bila eta bonbardaketak harrapatu

  Maria Iruretagoiena Olano (1928) Getaria

  Asuan bizi zireneko bizimodua kontatzen du: aita arotza zen; ama jostuna zen eta batzuetan taberna batean egiten zuen lan. Beraiek umeak ziren eta jolasean aritzen ziren. Gerra hasi zenean, jendea ihesi joan zen Gernikara, han babesa bilatzeko asmoz. Bonbardaketa izan zen orduan eta ahal ziren moduan babestu ziren.

• Bartzelonan bizirauten: jatekoa eta babeslekuak

  Maria Iruretagoiena Olano (1928) Getaria

  Bartzelonan etxez etxe ibili behar izan zuten eskean, eta jendeak janaria ematen zien. Bonbardaketak zirenean, sirena jotzen zuten eta tunel batzuetara joaten ziren babestera. Behin tunelaren sarrera batean bota zuten bonba eta barruan ito beharrean egon ziren herio batean.

• Bartzelonako eguneroko bizimodua

  Maria Iruretagoiena Olano (1928) Getaria

  Behin kalizarekin mozkortu zirenekoa kontatzen du. Anaia haserretu egiten zen babeslekura joan behar izaten zutenean, goizegi baziren lotan jarraitu nahi izaten zuelako. Bartzelonan zegoela, panpina bat oparitu zioten eta Euskal Herrira itzultzean, berekin ekarri zuen.

• Gerra hasi zenean, Beizamara

  Mari Kruz Mendizabal Etxeberria (1923) Errenteria

  Gerra etorri zenean, Beizamara egin zuten alde. Bi hilabetera bueltatu ziren. Añabitartera joan ziren, baserrira; eta handik, zapi zuriarekin, oinez Perurenaraino. Donostian lau egun, bonbak botatzen hasi zirelako; gero Beizamara kotxez.

• Gerra hasi zenekoa

  Eustaki Labandibar Retegi (1920) Errenteria

  Komunistak, gerra aurretik. Gorriak. "Txingurri". Fundizioan egiten zuen lana. Gerra hasi zenean gertatu zena. "Txingurri" desagertu egin zen. Bi aldetakoek hiltzen zutela dio. Bi kasu aipatzen ditu.

• Irun sutan; lapurretak etxe eta dendetan

  Gumer Irastortza Amiano (1931) Irun

  Irun sutan ikusi zuen. Ezin zuten tratua saltzera joan, dena zegoen geratuta. Ezin zen ezer egin. Behiei jaten emateko ere larri. Etxeetatik eta dendetatik lapurtutako gauzak neska gazteei ematen ibili ziren soldaduak, Irun erre aurretik. Urte asko behar izan ziren Irun konpontzeko.

• Etxea erre kanoikadaka

  Felisa Ormaetxea Goitana (1928) Aramaio

  Gerra denboran, bi fronteen erdi samarrean geratu ziren Gesalibarreko Eguzkitzan. Zortzi kanoikada bota zizkieten baserrira francotarrek, eta etxeak su hartu zuen. Ahal zutena hartu eta Arrasatera jaitsi ziren.

• Bi fronteen erdian, Aramaio

  Maria Angeles Beitia Oruna (1918) Aramaio

  Gerra denboran kanoikada asko sartu zen bere etxe inguruan. Nazionalak jan eske etorri ohi ziren beren baserrira, baina ekarri ere ekartzen zituzten gauzak. Aramaio bi fronteren artean egon zen denboraldi batez; ama kaletik etxera itzuli ezinik egon zen.

• Gerra garaiko arma eskasak

  Akilino Antzizar Arozena (1921) Hondarribia

  Fronte Popularrekoek nazionalistek baino indar handiagoa zuten; bertakoak eskopetekin eta milizianoak fusilekin. Gerraontziak abuztuan hasi ziren bonbardatzen. Guadalupeko gurutzea bota zuten milizianoek.

• Gerrako basakeriak I

  Santio Garmendia Garmendia (1914) Abaltzisketa

  Gerra garaian Arabako Legution tiroketaren erdian egon ziren. Batzuk lapurretan ibiltzen zirela dio, Legutioko biltegietan. Mairuek euskaldun bati hanka moztu ziotela kontatzen du. Legution kanoia hiri erdian tiroka ibiltzen zuten; eta sarjentu nazionalistak, aitaren egin ondoren, moroak etorri bitartean eutsi omen zuen.

• Soldaduek pasatako beldurra

  Santio Garmendia Garmendia (1914) Abaltzisketa

  Gerran soldadu zeudela, arrosarioa errezatzen zuten tarteka. Batzuek "hemen hilko gaituk" pentsatzen zutela dio. Soldadu asko bertan gelditu ziren enterratuta. Buruzagiek apuntatzen zuten nongoak ziren jakiteko-eta.

• Gerrako berrien zain. Kartak frontetik

  Santio Garmendia Garmendia (1914) Abaltzisketa

  Gerra garaian, etxekoek gutunen bidez jakiten zuten haien berri. Gurasoak beti galdezka ibiltzen ziren. Amezketako bi neskari gutunak idatzi, eta postontzian biak nahastuta bota zituenean gertatutakoa kontatzen du.

• Gerra hasieran, Alegiatik ihesi

  Santos Irazustabarrena Ermina (1928) Alegia

  Gerra hasi zenean, aita Azpeitira joan zen ihesi, errepublikazalea zelako. Amonarekin Orendainera joan ziren; eta bere amak, berriz, bi fronte pasa zituen. Aitarengana iritsi zenean, hura bezalakoei zer egiten ari ziren jakinarazi zion eta berarekin bueltan ekarri zuen. Alegiara bueltatzeari esker, ez zuen lana galdu. Garaiz itzuli ez zirenek, berriz, paper-fabrikako lana galdu omen zuten.

• Anaietako bat preso eta bestea kintak harrapatu

  Rufina Irazu Amundarain (1923) Asteasu

  Anaietako bat gerrara eraman zuten. Beste anaia-eta Bilbo aldean errenditu ziren, handik atxilotuta Gasteizera, eta gero kartzelara. Ondarretan egon zen 22 hilabetean. Amari hura libre uzteko tratua eskaini zioten, baina ez zuen onartu; herriko fraide batek bai, eta gero hil egin zuten.

• Berrobi eta gerra I

  Maria Piedad Lopez Ferrera (1926) Berrobi

  Gerra hasi zenekoa. Santio eguna zen herrira sartu zirenean. Auzoko bat Azkoitikoa zen, Olantxokoa; bi ume hartu eta joan egin zen. Leaburutik erasoak. San Jose. Soldaduak.

• Tiro-soinua Larraitz aldean

  Ana Artola Etxeberria (1923) Abaltzisketa

  Gerra garaian, Larraitz aldera kanoiekin egin zuten tiro eta zulo handi bat egin zuten. Soinu ikaragarriak entzuten zituzten bi edo hiru egunetan. Beste behin, soldaduak pasa zirela eta, beldurrez egon ziren. Zein soldadu ziren ahaztu du, militarrak ziren. San Fermin inguruan gertatu zen hori. Tiroak zirela ere, lanean jarraitu zuten, nahiz eta beldurrez egon.

• Tiroak Zizurkileko mendietan

  Antonio Kortajarena Kortajarena (1928) Zizurkil

  Behin, gerra garaian soldaduekin zebiltzala, mendira igo ziren eta tiro-hotsa entzun zuten. Gorriak ondoko mendian omen zebiltzan. Antoniok alkandora zuria zeraman eta ondoan zeukan soldadua zauritu zuten. Asto gainean hartu eta plazara eraman zuten.

• Tiroak Berastegi inguruan

  Simon Lorenzo Dorronsoro Goikoetxea (1919) Berrobi

  Hamazazpi urte zituela, soldadu eraman zuten. Gerra hasi zenean, gorriak Urto inguruan zeuden. Lorenzo soroan zebilen lehen tiro-hotsak entzun zituenean. Baserritik tropak nola jaisten ziren ikusten zuten. Gorriak tiroka hasi zitzaizkien behin.

• Nafarrak Ibarran sartu eta "¡Viva España!"

  Maria Dolores Etxeberria Zalakain (1929) Ibarra

  Hiru osaba gerran zituen: bat preso hartu zuten, bestea soldadu ibili zen eta hirugarrena boluntario joan zen. Nafarrek indar handia ekarri zuten Ibarrara etorri zirenean; UHPkoek etxean gelditzeko esaten zieten zibilei. Ibarra berehala hartu zuten nafarrek, "viva España" garrasika.

• Nafarrak Ibarran sartu bitartean, beraiek etxean gordeta babesteko

  Maria Dolores Etxeberria Zalakain (1929) Ibarra

  Nafarrak Ibarran sartu bitartean, etxean gordeta egon ziren tiroetatik babesteko.