Borroka

• Zer itsasontzitan ibili zen lanean

  Erramun Manterola Galdona (1915) Zumaia

  Bera Gipuzkoa Bouen zebilen lanean Canarias ontziak eraso egin zienean. Anaiaren itsasontzira ez zuen joan nahi izan, hiltzekotan, ez denak batera hiltzeko. Gipuzkoako sei lagun hil zizkioten gudan. Gerora, "Destructor Zizkarren" ibili zen, eta hura hondoratu zutenean, Bartzelonara joan, eta aske utzi zuten.

• 'Canarias' ontziak eraso egin zien momentua

  Erramun Manterola Galdona (1915) Zumaia

  Canarias ontzia tiroka hasi zenean, momentu txarra izan zen. Erasoak nola izan ziren azaltzen du, eta zer lagun hil ziren kontatzen du. Nabarra itsasontzia ez zuen ikusi inguruan zegoenik. Salbatu zirela ikusi zutenean, Bilbora joan ziren.

• "Gipuzkoa" salbatu eta "Nabarra" hondoratu zenekoa

  Erramun Manterola Galdona (1915) Zumaia

  "Galdames" ez zuen ikusi gudan. Arratsaldean izan zen guda. "Nabarran" hondora bota zutenean, 20 salbatu ziren.

• Nola hondoratu zuten "Baleares"

  Erramun Manterola Galdona (1915) Zumaia

  "Nabarra" hondoratu eta handik urtebete juxtura, "Baleares" hondoratu zuten Mediterraneoan, bera "Liberta" itsasontzian lanean zebilela. "Balearesen" zebilen marinel bat oraindik bizi da Zumaian. Erramunek mendeku moduan hartu zuen hondoratze hura.

• Gudako istorioak gutxi kontatutakoa

  Erramun Manterola Galdona (1915) Zumaia

  Gudako istorioak ez ditu askotan kontatu. Gudan salbatu ziren marinelak hiltzen joan dira. "Nabarratik" bizirik dagoen bakarra bera da. "Baleares" hondoratu zutenean, "Nabarrakoak" fusilatu nahi arren, libre utzi zituzten.

• Gerra itsasoan mendian baino nahiago

  Erramun Manterola Galdona (1915) Zumaia

  Gerra balitz, berriro itsasora joango litzateke mendira baino lehenago. Gogorra izan arren, denak doaz hondora, denak dira berdinak.

• Gerra nola gogoratzen den

  Erramun Manterola Galdona (1915) Zumaia

  Heroitzat hartzen du bere burua, hala esaten baitio jendeak. Pozik dago guda harekin. Ez dio inori gorrotorik, denei barkatu die. Gutxi hitz egin da gerraz, beti tapatu egin izan da, eta gezur asko esan dira gertatutakoari buruz. Inguruko jendeak ez du sinetsi izan "Baleares" beraiek hondoratu zutenik. Ez du sentitzen gerra galdu zuenik, baina behintzat pozik dago bizirik dagoelako.

• Gernikako bonbardaketa, moroak eta "Viva Cristo Rey"

  Antonia Ormaetxea Narbaiza (1927) Ermua

  Kobazulo baten egon ziren Gernikako bonbardaketaren egunean. Eztandak entzuten zituzten. Herrira itzultzean, "Viva Cristo Rey!" esan behar moroak ikustean.

• Gerra hasiera

  Xexili Pikabea Zuloaga (1920) Lezo

  Gerra hasi zenean, Donostiatik etxera itzuli zen. Erreketeak azaldu zirenean Lezon, denak ikaratu ziren. Tiro-hotsak entzuten zituzten gerran eta babesteko beraien baratzeko txabolan sartzen ziren.

• Gerratik ihesi, Deustura, Santanderrera eta Frantziara

  Kontxa Bikandi Basterretxea (1927) Gernika-Lumo

  Bonbardaketa izan zenean, Lumora bidean joan ziren zazpi senideak eta aita-amak. Milizianoek esan zieten han lubakiak zeudela eta Deustura joan ziren orduan. Han ortuan zulo bat eginda zeukaten eta hegazkinak zetozenean, zuloan sartu eta egur batzuekin tapatzen ziren. Han enbarazu egiten zutenez, ama eta zazpi umeak Santanderrera joan ziren. Aita bertan geratu zen lanean.

• Babeslekuak, kartzelak, ospitaleak non zeuden

  Kontxa Bikandi Basterretxea (1927) Anastasio Gondra Goikolea (1923) Gernika-Lumo

  Bonbardaketan iturriaren azpian sartu zirenak zela hil ziren kontatzen dute. Babeslekuak non zeuden kontatzen du. Neska asko bortxatu zituztela aipatzen dute. Moja eta fraideen monastegi eta komentuetan kuartelak, kartzelak eta ospitaleak jarri zituzten. Anastasiok zuloak egin behar izan zituen jendea lurperatzeko. Gerrarik ez etortzea espero du Kontxak. Bakerik txarrena hobea dela dio gerrarik onena baino.

• Gernikako bonbardaketaren eguna

  Mateo Malaxetxebarria Lauzirika (1926) Gernika-Lumo

  Gernikako bonbardaketa hasi zenean, txahala jaio zen etxean eta bere gurasoak behiari erditzean laguntzen ari ziren. Mateok intxaurrondoaren gainetik ikusi nahi izan zituen hegazkinak, baina ez zituen ikusten. Bi motorreko hegazkin bat ikusi zuen.

• Lehen hegazkin eta bonbei begira

  Mateo Malaxetxebarria Lauzirika (1926) Gernika-Lumo

  Frontea non zegoen kontatzen du. Posta eramatera motoz zihoan bitartekariak Mateo intxaurrondo gainean ikusi zuenean, motorra gelditu eta bere ondora igo zen. Hegazkina eta bonbak eskuz seinalatzen zizkion baina bitartekariak ez zituen ikusten. Lehen bonbak eztanda egin zuenean, bitartekariaren motorra estali zuen behientzat erabiltzen zuten mantarekin.

• Intxaurrondoaren gainetik hegazkinei begira

  Mateo Malaxetxebarria Lauzirika (1926) Gernika-Lumo

  Bitartekariaren motorra estali ostean, intxaurrondoaren gainera igo ziren berriro Mateo eta biak. Handik ikusi zituen hegazkinak. Zehaztasun handiz gogoratzen du.

• Hegazkinak ikusita, Gernikara ez joatea hobe

  Mateo Malaxetxebarria Lauzirika (1926) Gernika-Lumo

  Gernikako azoka arratsaldez izaten zen. Ama prest zegoen joateko, aita geroxeago joatekotan. Bazkaltzen ari zirela, aitak itxura txarra hartu zien hegazkinei eta Gernikara ez joatea erabaki zuten.

• Gernikatik ihesi zetozenak

  Mateo Malaxetxebarria Lauzirika (1926) Gernika-Lumo

  Gernikatik urruti bizi zirenak, asteleheneko azokara goizez joaten ziren Gernikara. Bonbardaketa hasi zenean, jende guzti hark etxerako bidea hartu zuen. Kazek tirokatu egin zituzten. Jendea etxeko kortara sartzen hasi zitzaien ihesi eta atea itxi behar izan zuten, bonbaz etxea lehertuko zieten beldurrez. Etxeko guztiak eta ihesi zebiltzanak kortatik irten eta sakonune batean ezkutatu ziren. Handik hegazkinak ikusten zituzten. Zehaztasun handiz gogoratzen du. Bonbak botatzeari utzi zietenean, jendeak etxerako bidea hartu zuen.

• Gernika sutan ikusi zuetenekoa

  Mateo Malaxetxebarria Lauzirika (1926) Gernika-Lumo

  Gernikako bonbardaketa egunean, hegazkinek pasatzeari utzi zietenean, goialdean zituzten soroetara igo ziren eta Gernika sutan ikusi zuten.

• Gernikako senideak onik ziren ikustera

  Mateo Malaxetxebarria Lauzirika (1926) Gernika-Lumo

  Aitak Gernika erreta ikusi zuenean, etxera joan, jantzi eta Gernikara joan zen, senideen berri jakitzeko. Orduan babeslekua non eta nola eginda zegoen aipatzen du. Aita herrira joandakoan, senide gehienak onik topatu zituen baina senide bat sutan zegoen etxetik ateratzen ahalegindu zen. Han ez zegoela ohartu ziren. Gerora topatu zuten.

• Gudariak ondo antolatuta

  Mateo Malaxetxebarria Lauzirika (1926) Gernika-Lumo

  Beraien senide bat soldaduek erreskatatu eta buruko gaixotasuna zutenen zentrura eraman zuten. Gudariak ondo antolatuta egon zirenaren frogatzat du. Ez du inoiz kontu hau kontatu.

• Bonbardaketa eguna eta ondorengoak

  Jose Antonio Torrealdai Bilbao (1931) Gernika-Lumo

  Ajangiz alderantz joanda, koba moduko bat zegoen eta hantxe egon ziren gero. Jende asko batu zen bertara. Gudari batek zotzak ematen zizkien ahoan eusteko, bonben eztandarekin belarriak ez lehertzeko. Bonbardaketa bukatu zenean, etxera itzuli ziren beraien ondasunak ateratzera. Handik pasatzen zirenek ohoztu egiten zizkieten gauzak. Batetik bestera ibili ziren.