Borroka

Etxetik irten behar izan zuten gerra sasoian
Luzia Inzunza Arteaga (1925) Mañaria

Gerra sasoian, ama arropei xaboia kentzen joan zen errekara. Saibitik ikusi egin zuten eta kanoikada bota zuten euren etxe ingurura. Orduen ebatzi zuten etxetik alde egin behar zutela.
Saibiko borrokatik ihesi zihoazelan neba zauritu zuten
Luzia Inzunza Arteaga (1925) Mañaria

Arineketan egin zuten alde etxetik, Saibiko borrokatik babesteko. Bidean zihoazela, tiroa jaurti zieten eta hankan sartu zitzaion metraila nebari. Gero, milizianoek euren botikinera eraman zuten neba.
Aita kamineroa
Agustin Guenaga Zelaia (1931) Jesusa Urkidi Arejitabelaustegi (1935) Etxebarria

Agustinen eta Maribelen aita kamineroa zen. Gerra denboran batetik bestera zebilela tiroak gertu sentitu zien aitak. Postaria hil omen zen tiroak jota.
Kanpai hotsa, babesera joateko abisua
Mari Karmen Gerrikabeitia Garramiola (1929) Etxebarria

Gerra denborako kontuak. Hegazkinen eta bonben abisua emateko kanpaiak entzutenean, Xemeingo kanpandorrera joaten ziren denak babes hartzera. Bonbak jausitako hainbat toki aipatzen ditu.
Gerra hasiera Herrera inguruan
Patxi Mendizabal Yarzabal (1927) Donostia

Espainiako Gerra Zibilean, nafarrak Oiartzun aldetik, Altzibartik, hasi ziren tiroka. Hiru hilabetean bertan egon zen frontea. Herrerako jende askok alde gin zuen beraien jatorritako tokietara, batez ere Goierri aldera.
Gerra hasitakoan, etxe batetik bestera bonbatatik ihesi
Luzio Oruesagasti Txurruka (1931) Mateo Oruesagasti Txurruka (1929) Soraluze

Gerra hasi zenean, frontea etxetik oso gertu zegoen eta alde egi behar izan zuten kaleko etxe batera. Han bonbak erortzen zirenez, beste etxe batera mugitu ziren. Azkenean, Gernika bonbardatu zuten egunean, Elosura joan ziren izeba baten etxera. Gerra bukatutakoan itzuli ziren beren etxera. Elosun ez zen gerra nabaritzen. Umeak zirenez, ez ziren konturatzen gerra zer zen.
Gerra (IV): armak
Juan Larrañaga Alberdi (1921) Zestoa

Bonbarik ez zuen ikusi. Gerrak gutxi iraun zuen Zestoan. Plazatik etxera eskopeta ekarri zuen. 15-16 urte zituen.
Tiroak bai, galanki: pakun!
Joxe Zabaleta Labandibar (1929) Oiartzun

Ozentzio mendian, soldadu "normalak" eta Arraskularren erreketeak egon ziren. Amak oiloak prestatzen zituen soldaduentzat. Ezin zen kanpoan egon; azkar egiten zuten tiro. Gauean meazuloetan gordetzen ziren. "Tirua bai galanki; pakun!".
Babarrunak garrafoietan gordeta
Joxe Zabaleta Labandibar (1929) Oiartzun

Karrikako mendietatik, San Markotik tiroak nola ateratzen ziren ikusten zuten, eta Oiartzun aldean nonbait "bum!" lehertzen. Lursailen arabera entregatu behar izaten zuten baserritarrek babarruna. Beraiek garrafoietan gordetzen zituzten, baratzean lurperatuta. Erregistratzera etortzen ziren.
Gorrietatik ihesi eta altxatuen beldur
Domingo Elizondo Lekuona (1926) Oiartzun

Gerran, Loiola hartu zutenean, bere anaia han zen soldadutza egiten. Francoren aldeko soldaduek Olanditxonen (Olantxene) jarri zituzten kanoiak eta Loiola aldera botatzen hasi ziren. Anaiak ihes egitea lortu zuen Loiolatik, eta, gero, beldurra zuen berriro ere Francoren aldekoengana aurkezteko. Baina, azkenean, ez zuten zigortu. Zinpi ta zanpa. Pestak ikusiyak.
Aitaren ahaleginak semeak babesteko
Domingo Elizondo Lekuona (1926) Oiartzun

Hemengo giyantia Goñi zen. Domingoren aitak ez zituen semeak mandoekin batera bidali militarrengana; baina ez zekien erdaraz, eta ezin zuen bere nahia eskatu. Goñik lagundu zion. Maxalengo hiru anaiak segidakoak ziren eta denei tokatu zitzaien soldadutza gerra garaian egitea. Giyantia.
Beren hegazkinak, eraso
Domingo Elizondo Lekuona (1926) Oiartzun

Domingoren anaia Loiolako kuartelean zegoen soldadutza egiten, errepublikazaleek hartu zutenean. Soldadutzan frontean ibili zen anaia: beren hegazkin batek bonbardatu zituen, deskuidatuta, eta zauritu egin zen. Beste auzoko bat ere han zen. "Eskoiak eta ezkerrak esaten zen lehen, guk ez genun enteintzen miño".
Gerra, Tornolan
Frantxiska Pagadizabal Artola (1931) Oiartzun

Sei urte zituela etorri zen gerra. Auzoko batek eman zuen abisua tropak zetozela. Erlaitzetik botatako lehergaiak Tornolara iristen ziren. "Meta tartin ta komei". "Zizpa eerra bai". "Ttintta miño bai ona". Hark. Hika.
Gerra eta gosea
Frantxiska Pagadizabal Artola (1931) Oiartzun

Gerra: Arritxurietan zeuden soldaduek tiro egiten zieten etxetik ateratzen zirenei. Izan ere, 7etatik aurrera, ezin zen kanpoan ibili; baina, hala ere, baserritarrek beren lanak egin behar izaten zituzten. Oraingo gerrak ez luke bat ere zutik utziko. Gerraren ondoren, gosea. Ilarra gordeka. "Euntalako pesta". "Nolapatte gobernatze izango zun". Gaixua. Hark. Zama-otia.
Trintxerak egiten kandelen argipean
Sabin Gabiola Plaza (1918) Amoroto

Kandelak erabiltzen zituzten trintxerak egiterakoan argia izateko. Aitzurra eta pikatxoiarekin ibiltzen ziren. Galdakaon denboraldia egin zuten. Eskolak zein babeslekua bonbardatu zituzten. Bonbak botatzen zituztenean, ahoan zerbait izatea komeni izaten zen.
"Pistola edozein umek zeukan"
Antonio Berasategi Mintegi (1923) Astigarraga

"Guardias de asalto" zirelakoak egon ohi ziren grebak egiten zirenean, gatazkarik sortu ez zedin. Paisanoz ere ikusi izan zituzten poliziak, pistola alboan. Garai hartan jende askok izaten zuen pistola.
Anaia bat gerrara joatetik salbu
Antonio Berasategi Mintegi (1923) Astigarraga

Bigarren anaia, tamaia txikikoa izateagatik gerrara joatetik salbu gelditu zen. Anaia zaharrena eta hirugarrena, ordea, gerrara joan ziren. Gutun bidez jakiten zuten etxean haien berri.
Santiagomendiko trintxerak
Antonio Berasategi Mintegi (1923) Astigarraga

Erreketeak Goizuetatik zetozela jakin orduko, errepublikarrek trintxerak antolatu zituzten Astigarragako Santiagomendin.
Gerra Zibila: fusilatzeak eta ihesaldiak
Antonio Berasategi Mintegi (1923) Astigarraga

Gerra graian herritik ihes egin zuen jende asko ez zen berriro bertara itzuli, beste batzuk, ordea, gerra amaitutakoan itzuli zien, pixkanaka-pixkanaka. Gauerdian etxetik atera zituztenak ere baziren Astigarragan, ezkutuan fusilatzeko.
Gerra emakumen ikuspegitik
Antonio Berasategi Mintegi (1923) Astigarraga

Gizon gehienak gerrara eraman zituzten, eta beraz, herrian nagusiki haurrak eta umeak gelditu ziren, libratutako gizon batzuekin batera. Emakumeak zigortzeko modurik ohikoena ilea moztea izaten zen.