Borroka

• Kanpai-hotsekin batera, babeslekura

  Julio Onaindia Landeta (1924) Gernika-Lumo

  Gernikako bonbardaketa egunean, aitagaz batera Durangora joan zen. Handik bueltan, etxera heldu eta kanpai-hotsak entzun zituzten. Sekula babesleku batean sartu gabea zen Julio. 7 urteko arreba hartu eta etxe ondoko babeslekura joan ziren. Harea-zaku eta apeekin egindakoa zen. Babeslekua non zegoen azaltzen du. Alboko bi eraikinak erre ziren, baina beraiei ez zitzaien ezer ere gertatu. Beraien etxea ere zutik mantendu zen. Anaia nagusiari etxean bertan babeslekua egitea bururatu zitzaion lehenago, eta gainerako senideak eta besteren batzuk ere han babestu ziren. Etxe ondoko eraikinean, gaur egungo Kaltzada egoitzan, 28 hil zituzten.

• Bonbardaketa Saraspen inguruan

  Julio Onaindia Landeta (1924) Gernika-Lumo

  Lennon dagoen eraikina, "Enplasteruen etxie" , erre egin zuten bonbardaketan. "Enplasterue"k bihotz-koilaratik (besikula) operatzen direnei laguntzen zien. Haren ondoan, "errementeruen etxie" egon zen. Gorago Sangroniz bizi zen, bonbardaketa egunean gaixorik zegoena; Julioren bi anaiak atera zuten bertatik eta euren errotapean babestu.

• Bonbardaketa eguna

  Jabi Kortabitarte Madariaga (1925) Gernika-Lumo

  Bonbardaketan Ajangizen egon zen. Hegazkinak zetozenean, kanpaiak eta sirenak jotzen zituzten.

• Bonbardaketan aita Gernikan zen

  Jabi Kortabitarte Madariaga (1925) Gernika-Lumo

  Bonbardaketa hasi zenean, notaritzako etxean bertan babeslekuan egon zen aita. Ama etxean zegoen eta bonbardaketa hasi aurretik Ajangizera joan zen. Gernika dena garretan ikusten zuten goitik. Hilabete inguru egon zen Gernikatik kanpo. Inguruko herrietatik ekartzen zuten jendea herria garbitzera.

• Asturiar bat soroan lurperatu zuten

  Juanita Bergara Mintegia (1917) Gernika-Lumo

  Arratzuko solo batean bonba bat bota zuten eta asturiar bat hil zuten bertan. Abadeari eskatu zien kanposantuan ez lurperatzeko eta soro batean ehortzi zuten, baina txakurrek gorpua atera zuten. Azkenean, asturiarrek beraien lurraldera eraman zuten.

• Bonbardaketan Errenteriatik Oleskoraino ihesi

  Juanita Irigoras Zabala (1917) Gernika-Lumo

  Bonbardaketa egunean bere lagun Marirekin abarketak erosten joan zen Teresatxunera. Handik Errenteriako auzora joan ziren; eta, "Gernika" tindategiaren aurrean zeudela, San Juan Ibarran bota zuten lehenengo lehergailua. Dena ketan hasi zenean, bertako atari batean sartu zen beste andre batekin. Errenteriarantz zihoazela, beraien etxetik hegazkinak zeuden; beraien atzetik zetozenak bertan hil egin ziren. Oleskoraino joan ziren arrapaladan eta bertako baso batean ezkutatu ziren.

• Arbola baten atzean ezkutatuta

  Juanita Irigoras Zabala (1917) Gernika-Lumo

  Oleskoko basoko arbola batean atzean egon zen ezkutatuta. Ondoko landa batean "Taverna Vasca"n ostatu hartuta zeuden madrildar batzuk egon ziren. Hegazkinek alde egin arte, ez ziren handik mugitu. Gero, karkaba batera joan ziren eta Arratzuko mutil bat ere beraiekin egon zen. Bonbardaketa bukatu zenean, etxerantz joan ziren, Burgobekotik Ajangizko bidera.

• Bonbardaketa eguneko gaua

  Juanita Irigoras Zabala (1917) Gernika-Lumo

  Bonbardaketa eguneko gauean, trena jendea batzen zebilen jendea ebakuatzeko. Gorrien munizioak su hartu zuen. Ez zitzaion familiako eta auzoko inor hil. Hurrengo egunetan, baserriei eraso egingo zietelakoan, jendea karkabetan ezkutatu zen.

• Meta batean babestu zen bonbetatik

  Presen Alberdi Zubiaurre (1920) Gernika-Lumo

  Bonbardaketan beraien etxea erre egin zen. Ortozik joan zen korrika solo batera, eta meta baten azpian ezkutatu ziren. Gurutze Gorria dagoen zonaldean, baserri batzuk zeuden eta haietako bateko meta zen hori, hain zuzen. Beraien etxea han ondoan zegoen, Zallo-barri dagoen lekuan.

• Gernikan bizimodu berria hasi behar

  Presen Alberdi Zubiaurre (1920) Gernika-Lumo

  Beraien bizi ziren zonaldean ez zegoen babeslekurik. Arrapaladan zapatilak galdu zituen, baserritar batzuek eman zizkieten oinetako berriak. Bere aita babeslekuan egon zen, eta hasieran ez zuten bere berririk izan. Gerran Frantziara joan zen, eta handik bueltan, beraien terrenoan Guardia Zibil baten oilategia aurkitu zuten; ezin izan zuten ezer egin. Bera Frantzian egon arren bere gurasoak herrira bueltatu ziren. Hasieran beste batzuekin konpartitu zuten etxe bat beraien eraiki aurretik.

• Bonbardaketaren eguna, arrosarioa errezatzen eta leihotik begira

  Serapio Undabarrena Meabe (1930) Gernika-Lumo

  Zazpi urterekin hasi zen eskolan, Gernika erre eta egun gutxira. Goizeko bederatziak inguruan hasi ziren aeroplanoak pasatzen, beraiek etxe barruan amarekin arrosarioa errezatzen zeuden bitartean. Etxetik ikusten zuten nola erretzen zen Gernika. Mendatako jende asko hil zen, euren etxea ere errekisatzekoak ziren, baina azkenean libratu egin ziren.

• Arana kondea

  Maria Dolores Basterretxea Santiago (1933) Gernika-Lumo

  San Juan Ibarreko "Conde Arana"ren jauregian babeslekua zegoen; eta, antza, bazekiten han bazegoela zerbait, bonbardatu egin zuten-eta. Bonbardaketa ostean kondea eta bere emaztea beste etxe batera joan ziren. "Condes de Montefuerte" ere egon ziren, odolekoak, baina antza Aranatarrek titulua erosi egin zuten.

• Urte askoan etxe berririk ez Markinan

  Txomin Ibarluzea Garro (1929) Etxebarria

  Garai batean urte asko pasako zirela ia etxe berririk egin gabe uste du. Gerra garaian Urkaregin egon zen frontea eta Markinako etxe bat erre egin omen zuten. Gerraostean etxea berreraiki zuten; berrogeita hamar mila ogerleko kosta zela esaten zuten.

• Urkaregitik botatako kanoikadak gogoan ditu

  Txomin Ibarluzea Garro (1929) Etxebarria

  Gerra garaia gogoan du, artean umea izan arren. Etxebarri frontearen erdian zegoen eta jendeak alde egin zuen ahal zuen lekura. Errefuxiatuentzat artoa iritsi zen Markinara eta bere aitak astoarekin Etxebarrira eraman zuen. Bueltan zetozela, Urkaregitik kanoikadak hasi ziren eta eliza azpiko gordelekuan sartu ziren, astoa utzita.

• Pistoirik gabeko kanoikadak Urkaregitik Karmengo elizara

  Txomin Ibarluzea Garro (1929) Etxebarria

  Karmengo elizara bota zituzten kanoikadak ez ziren behar bezala lehertu, antza denez, granadak preparatzen zituenak beste aldekoei lagundu nahi zien eta. Etxeberritik behera baserri-etxe eder bat erre zen kanoikada batekin.

• Saibitik kanoikada etxe ondora

  Luzia Inzunza Arteaga (1925) Mañaria

  Gerra sasoia oso gogorra izan zen. Saibiko borrokak etxetik ikusten zituzten eta baten etxe ondoan kanoikada jausi zitzaien. Oraindik daude etxean metraila zuloak.

• Etxetik irten behar izan zuten gerra sasoian

  Luzia Inzunza Arteaga (1925) Mañaria

  Gerra sasoian, ama arropei xaboia kentzen joan zen errekara. Saibitik ikusi egin zuten eta kanoikada bota zuten euren etxe ingurura. Orduen ebatzi zuten etxetik alde egin behar zutela.

• Saibiko borrokatik ihesi zihoazelan neba zauritu zuten

  Luzia Inzunza Arteaga (1925) Mañaria

  Arineketan egin zuten alde etxetik, Saibiko borrokatik babesteko. Bidean zihoazela, tiroa jaurti zieten eta hankan sartu zitzaion metraila nebari. Gero, milizianoek euren botikinera eraman zuten neba.

• Aita kamineroa

  Agustin Guenaga Zelaia (1931) Jesusa Urkidi Arejitabelaustegi (1935) Etxebarria

  Agustinen eta Maribelen aita kamineroa zen. Gerra denboran batetik bestera zebilela tiroak gertu sentitu zien aitak. Postaria hil omen zen tiroak jota.

• Kanpai hotsa, babesera joateko abisua

  Mari Karmen Gerrikabeitia Garramiola (1929) Etxebarria

  Gerra denborako kontuak. Hegazkinen eta bonben abisua emateko kanpaiak entzutenean, Xemeingo kanpandorrera joaten ziren denak babes hartzera. Bonbak jausitako hainbat toki aipatzen ditu.