Borroka

• Langile-batailoietako bizipenak

  Juanito Arantzamendi Mugartegi (1916) Ondarroa

  Ondarroar asko Itsasalde batailoian egon ziren. Langile-batailoian zeudela, Espainiako leku askotan egon ziren. Bertako egun normal bat zelakoa zen azaltzen du. Meza ere izaten zuten frontean.

• Trintxerak zelan egin

  Juanito Arantzamendi Mugartegi (1916) Ondarroa

  Trintxerak zelan egiten ziren azaltzen du. Pikatxoia eta pala erabiltzen zituzten.

• Hildakoak lurperatu eta gutunak etxera

  Juanito Arantzamendi Mugartegi (1916) Ondarroa

  Hildako jendea beraiek egindako zuloan lurperatzen zuten. Ofizialak arduratzen ziren senitartekoak abisatzeaz. Frontean zegoela, etxekoekin karta bidez komunikatzen zen. Guztira, 5 urte eta 2 hilabete egin zituen. Langile-batailoietan ez zuten jornalik izan.

• Heriotza-zigorra ihes egiten saiatzen zirenei

  Juanito Arantzamendi Mugartegi (1916) Ondarroa

  Beraien batailoian gutxiri ezarri zieten heriotza-zigorra. Ihes egiten saiatzen zirenei ezartzen zioten zigor hori. Ihes egiten ahalegintzea erraza ei zen, baina helburua lortzea ez hainbeste.

• Arraten bonbak kargatzen

  Gonzalo Sarasua Gorrochategui (1913) Jose Sarasua Gorrochategui (1923) Eibar

  Gerra zibilean, Arraten egon zen hasieran Gonzalo bonbak kargatzen. Bolbora gorriarekin egin zituzten froga batzuen erruz zauritu eta ospitalean egon behar izan zuen. Anaiarentzat tabako paketea zeraman Josek ospitalera lehenengo bonbardaketa gertatu zen unean.

• Gorriak Askarin

  Ricardo Duñabeitia Gandarias (1929) Muxika

  Okatik gora, beraien auzora igotzerakoan, Askari menditik tiroak jasotzen zituzten; gorriak zeuden bertan. Gauetan Ajuriarantz erasotzen zuten, beraien balkoitik ikusten zuten. Askaritik Oka bajatu eta Bizkargira igotzen ziren; erasoaldia gauez izaten zen. Ajuriako eliza gorpuz beteta dagoela zioten lehengoek. Egunez abioak ere ibiltzen ziren.

• Etxeko balkoitik eraso askoren lekuko; Lemoatxako erasoak

  Ricardo Duñabeitia Gandarias (1929) Muxika

  Askariko zein Bizkargiko erasoez gain, Lemoatxako erasoak ere ikusten zituzten etxeko balkoitik. Lagun asko hil ziren bertan.

• Trintxerak gertu, baina auzoko inor ez frontean

  Ricardo Duñabeitia Gandarias (1929) Muxika

  Beraien etxe ondoan trintxerak egin zituzten Mendataranzko aldean. Auzoko inori ez zitzaion egokitu gerrara joan behar izatea.

• Gerran hildakoak

  Basilio San Anton Baraiazarra (1927) Muxika

  Gerra pasatu zenean, 10 urte zituen Basiliok. Makina bat hildako ikusi eta lurperatutakoa da; oraindik gogoan du non dauden lurperatuta. Potoko seme bat eta Errotazarreko beste bat kanpoan hil zituzten Gernika erre zuten egunean; bata ura edaten zegoela aho barrura tirokatuta hil zuten. Abioiak-eta pasatzen zirenean, kortako txahalen atzean ezkutatzen ziren atakeak irauten zuen bitartean.

• Frontea Arronan

  Basilio San Anton Baraiazarra (1927) Muxika

  Frontea Arrona mendian egon zen; erreketeak ziren. Tiroka aritzen ziren bertatik eta mutiko bat zelan hil zuten kontatzen du. Muniketaganeko etxeari ere eraso ziotela dio; oraindik ere, agian, bertan egongo da kanoi-zuloa. Kanoikadak ez zuen inor harrapatu. Unda auzoan ere trintxerak zeuden tiroak egiteko.

• Ama Birjinak lagunduta gerran

  Maximo Undabeitia Zabala (1919) Muxika

  Gerran, Ama Birjina izan zuela laguntzen dio, inoiz ez zitzaiolako ezer gertatu bala artean ibili arren. Teruelen eta beste hainbat lekutan egon zen.

• Lekeition suntsitutako eraikinak

  Teresa Erkiaga Korta (1927) Lekeitio

  Gerran hainbat eraikin erre zituzten: Ganboaneko jauregia eta Zita enperatrizen hostala, besteak beste. Gorriek erre zituztela esan arren, gezurra ei zen, Francoren lagunek erre zituztela dio Teresak. Mairuek mojak ere bortxatu zituzten.

• Ganadua metrailatu

  Ricardo Duñabeitia Gandarias (1929) Muxika

  Zortzi urte zituela izan zen Gernikako bonbardaketa. Lanean zegoen ganadua metrailatu zuten. Eguerdi inguruan, paper erreak eta, ekarri zituen haizeak. Arbazegin ere bonbaren bat bota zuten.

• Esan beharrekoak neurtu egin behar

  Ricardo Duñabeitia Gandarias (1929) Muxika

  Ez du gogoan bonbardatu ondoren ikusitako Gernika. Gero ere, erreketeek gorriek erre zutela esaten zuten. Auzoko batek erreketeek erre zutela esan zuenez, soldaduen kapilauak familiari semea babesteko esan zien.

• Senarrak Teruelgo frontea ez zuen sekula ahaztu

  Pakita Artola Egiburu (1923) Alegia

  Pakitaren senarrak gerra garaian pasatakoak gogora ekartzen ditu. Teruelgo frontean bizitakoak bereziki markatu omen zuen, eta beti gogoan izaten zuela dio.

• Gerra lehenengo egunak Alegian

  Pakita Artola Egiburu (1923) Alegia

  Gerra garaian izan ziren arpilatzeak (sakeoak) eta hilketak. Nazionalak sartu zirenean, bandoa jo zuten zera esanez, 48 ordutan itzultzen ez zirenen etxeak konfiskatu egingo zituztela. Alegian, bonbak bota zituzten gerra hasieran.

• Gerra garaian Santanderreraino ihesean

  Miren Zubikarai Larreategi (1933) Ondarroa

  Bi lehengusu Bilbon Itsasalde batailoira joan ziren boluntario. Aita eta aitita ere boluntario joan ziren Markinara, intendentzian jendea behar zutela eta. Jatekoaz arduratzen ziren. Intendentzia lehenbizi Mungiara eta gero Gernikara mugitu zuten. Eurak ere Gernikara joan ziren, Lekeitio berehala hartuko zutela jakin zutenean. Handik Bilbora alde egin zuten. Amari umeak barkuan atzerrira bidaltzea proposatu zioten, baina ez zuen nahi izan. Ospitalean zegoen aitita jaso, umeak hartu eta ihesean Santanderreraino joan ziren. Han Euzko Jaurlaritzak ipinitako barkuetan Frantziara eraman zituzten. Han ez zituztela nahi eta trenean Bartzelonara bidali zituzten.

• Amuategi batailoiaren izena Salvadorren aititaren omenez

  Salvador Marzana Amuategui (1918) Eibar

  Nahiz eta gerra garaian Sozialistek elizaren aurkako ekintzak burutzen zituztela ezaguna zen, hemen kontrako fenomenoa ematen zela kontatzen du Salvadorrek. "Juventudes Unificadas" batailoiko kide zen Salvador. Sozialistak eta Komunistak batzen zituen. Batailoi hari "Amuategi" izena Salvadorren aitonarengandik (Akilino Amuategi) zetorkion. Musikari eta politiko aparta, mitinak euskaraz egiteagatik izan zen ezaguna.

• Munizio desberdinari buruzko azalpenak

  Salvador Marzana Amuategui (1918) Eibar

  Munizio desberdinari buruzko azalpenak: "trazadoras", "rompedoras"... Goizeko lauretan jaikitzen ziren hegazkinek eraman behar zituzten munizioak prestatzeko.

• "Comité de No Intervención" zelakoaren traizioa

  Salvador Marzana Amuategui (1918) Eibar

  Gerra zibilaren ia amaierara bitartean irabazle irtengo zirenaren ustea zuten. Hala ere, Frantziako gobernuak Francoren alde agertu etaTxekiarrek eta Errusiarrek alde egin zutenean, babesik gabe geratu zirela kontatzen du. Francok aldiz, Italiar, Alemaniar etab. en babesarekin jarraitu zuen aurrera. "Comité de No intervención" zelakoaren traizioaren erruz galdu zutela dio Salvadorrek. 500 hegazkin zituzten Frantziako mugan erasorako prest baina, pilotu eta mekanikoak konzentrazio-esparruan preso hartu zituztela kontatzen du haiek erabilgaitz utziz.