Borroka

• Gerra hasiera Tolosan

  Joxepa Sarobe Olarra (1920) Hernialde

  Gerra hasi zenean, Joxepa Tolosan zegoen, Santa Maria plazako etxe batean neskame. Etxeko leiho batetik Uzturre mendia ikusten zen; eta, tiroak zirela-eta, leihoetan koltxoiak jartzen ibili ziren. Jesusen Bihotzari kandelak piztu zizkiotela ere gogoan du. Beldurra pasa zuten. Tolosa soldaduz bete zen. Haietako bi etxean izan zituzten. Etxean borondatez hartu zituzten. Soldaduak erdaldunak ziren.

• Otxandioko eta Durangoko bonbardaketen berri

  Salome Telleria Arteaga (1925) Izurtza

  Gerra hasi zenean, Izurtzan zegoen. Otxandio bonbardatu zutela jakin zuten. Durango bonbardatu zutenean, sarna zeukaten eskuetan. Bera botika bila bidali zuen amak eta milizianoekin topo egin zuen. Izurtzako palaziora eraman zituzten zaurituak. Durangora joan zirenean, dena apurtuta ikusi zuten.

• Goikoetxea ingeniariarekin elkarrizketa

  Antonio Mardaras Arrieta (1922) Maruri-Jatabe

  Behin joan ziren lehengusuak Jatabeko etxea ikustera, eta bazekiten hutsik zegoela. Bidean kontrolak aurkitzen zituzten. Goikoetxea ingeniaria bidean aurkitu zuten errezeloa dute. Galderak egin zizkien eta eurek erantzun.

• Inolako laguntzarik ez

  Antonio Mardaras Arrieta (1922) Maruri-Jatabe

  Udal guztia eraman zuten atxilotuta. Francoren aldekoren baten indarra behar zen epaiketetan. Herrian idazkaria eta parrokoa ziren laguntzeko aukera zutenak, baina ez zuten sekula nazionalisten alde egin. Parrokoak lehengusinari ukatu zion laguntza hiru semeetako bat frontetik etxera ekartzeko. Zaurituta egon arren, eraman egin zuten frontera herritarren batek salatuta.

• Inguru guztia metrailatu zuten hegazkinek

  Antonio Mardaras Arrieta (1922) Maruri-Jatabe

  Oso ondo gogoratzen du Gernika bonbardatu zutenekoa. Osabari soroan laguntzen ari zela, hasi ziren hegazkinak hirunaka pasatzen eta metrailatu egiten zuten; eurak karkaban ezkutatu ziren; ganadua metrailatzen saiatu ziren baina ez zuten harrapatu. Baserriaren teilatua, berriz, zulatuta geratu zen. Gero, ganadua zuhaizpean lotu zuten, ikus ez zezaten. Mungian bota zituzten bonba batzuk.

• Baserri atzean egin zuten tunela

  Antonio Mardaras Arrieta (1922) Maruri-Jatabe

  Algortara ebakuatuta joan aurretik, baserri atzeko lurretan egin zuten tunel bat, eta han ezkutatzen ziren hegazkin hotsa entzunez gero. Familia bakoitzak bere ezkutalekua zuen. Algortatik itzuli zirenean bonbek egindako zuloak ikusten ziren. Batez ere Francoren aldekoek botatakoak ziren, besteek ez zuten hainbesteko artilleriarik eta.

• Soldadu italiarrak eta moroak

  Antonio Mardaras Arrieta (1922) Maruri-Jatabe

  Soldadu italiarrak ziren pasatzen ziren gehienak. Andaluziarren batzuk ere egon ei ziren. Moroak ere pasatu ziren. Gauean kanoikadaka eta egunez hegazkinekin apurtu zuten "burdinazko hesia".

• Hemezortzi urterekin eramaten zituzten gerrara

  Antonio Mardaras Arrieta (1922) Maruri-Jatabe

  Hamabost urte zituela amaitu zen gerra. Hemezortzi urte beteta eramaten zituzten gazteak soldadu gerrara. Anaia deituta zegoen, baina gerra amaitu zen orduantxe.

• Somorrostrora ebakuatuta

  Balentina Elortegi Batiz (1924) Meñaka

  Gerra sasoian ez zuten artorik erein. Alde egin behar izan zuten. Soldaduek neskei bularrak ebakitzen zizkietela esan zieten. Lehenengo Urdulizera joan ziren behiekin, arto irin apur bat hartuta gurdian. Handik Areetara eta Somorrostrora. Han meatzetan igarotzen zuten gaua.

• Gernikako bonbardaketa estolda-zuloan

  Jon Lopategi Lauzirika (1934) Muxika

  Gernikako bonbardaketa gertatu zenean, estolda-zuloan ezkutatuta egon ziren, ilunpean. Gauean, Gernikako sua ikusten zuten herritik. Txikituta utzi zuten dena.

• Gerra zibila Antzuolan

  Maria Aranguren Alberdi (1922) Antzuola

  Gerra zibila Antzuolan. Deskargatik behera jaitsi ziren soldaduak. Erreketeak sartu ziren lehenengo. Etxetik irteteko beldurra. Mendiz mendi nora joan ziren. Gerrako kontuak; jende asko hil zen.

• Gerra garaiko kontuak

  Maria Aranguren Alberdi (1922) Antzuola

  Antzuolan ez zen batailoirik sortu. 18 urtekoak soldadu eraman zituzten frontera. Bonbardaketarik ez zen egon, baina ingurukoak entzuten zituzten. Jende asko ihesi joan zen. Gerra kontuak. Herritik pasatu ziren soldaduak.

• Erreketeak

  Luziana Biain Biain (1921) Oñati

  Auzora ez ziren sartu erreketeak, Goienetxeatik jaitsi ziren herrira. Intxorta aldean tiroketa asko egon zen, eta Oñatitik ere entzuten ziren.

• 19 urterekin gerrara; Asturiasen zauritua

  Eusebio Lazkano Lizarralde (1917) Oñati

  Eskola bukatu eta baserriko lanetan. 19 urterekin gerrara. Donostiara joateko deialdia. Erdaraz ez zekien. Lizarran 18 egun egin zituen, esku-bonbak botatzen ikasten. Handik Balmasedara. Alferezak esaten ziena. Asturiasen balaz zauritu zuten: lepotik sartu, eta bizkarretik irten. Valdesillaseko ospitalera. Iruñera, gero. 1937.

• Teruelgo borroka; 18 grado zero azpitik

  Eusebio Lazkano Lizarralde (1917) Oñati

  Valdecillaseko ospitalean, minak ezin egonda. Teruelgo borrokara, gero. 18 grado zero azpitik. Hankako behatzak mozten zizkieten askori, batez ere mairuei. Bera bota onak zituelako salbatu zen, larruzkoak.

• Teruelen, anaiak ez zuen ezagutu

  Eusebio Lazkano Lizarralde (1917) Oñati

  Beste anaia bat ere soldadu, Gregorio; Teruelen elkartu ziren behin. Anaiak ez zuen ezagutu, itxura eskasa zuelako. Hildakoak mandoetan.

• Soldadu gerra garaian

  Sinforoso Madinabeitia Oñate (1918) Oñati

  "Transmisiones" sailean egon zen soldadu, morse alfabetoa ikasita. Palentziako herri batean egon zen. Sevillan ere bai. Sarjentuaren deskuidua: eskuzko bonba intxaur adarrean trabatu, eta eztanda egin zuen. Belarria mindu zitzaion, eta ebakuntza egin zioten, Valladoliden. 41eko kalenturarekin. Hilzorian egon zen. Gerra garaia zen.

• Morse alfabetoa ikasi zuen

  Sinforoso Madinabeitia Oñate (1918) Oñati

  Teruelen soldadu asko hil ziren. Boluntarioak eskatu zituzten "Transmisiones" sailerako. Morse alfabetoa ikasi zuen. Gerra denboran, fusila erabiltzen ikasi zuen, baina ez zuen erabili. Kodeak. Somosierran egon zen. Istripua nola gertatu zen. Paretaren kontra harrapatu zuen bonbak. Nicasio Barreira nola hil zen, ura edanda.

• Irratiak konpontzen

  Sinforoso Madinabeitia Oñate (1918) Oñati

  Hilabetez ibili zen "Transmisiones"en. Burua ona izan du. Morse kodea nolakoa zen. Sarjentuaren pare ibiltzen zen, ondo ikasi zuen. Kataluniako frontean egon zen, irratiak eta telefonoak konpontzen. Sei posizio zeuden. Mandoak telefono kablea nola hautsi zuen. Hildakoen usaina.

• Bi urte gerran eta lau soldadu

  Sinforoso Madinabeitia Oñate (1918) Oñati

  Kordoban eta Extremaduran ere ibili zen. Bi urte egin zituen gerran, eta gero ia lau kuarteletan. Gosea pasatu zuten. Etxetik dirua bidaltzen zieten. Ogia gordetzen ibiltzen ziren.