Errepresioa

• Elizaren indarra

  Jesus Astiazaran Bilbao (1924) Bermeo

  Elizak indar handia izan zuen, eta errespetua barik beldurra zieten apaizei. Gerran fusilatutako aitaginarrebaren aldeko mezarik ez zen eman Franco hil arte. Eta orduan ere poliziaz inguraturik egon zen plaza.

• Soldaduak Ataunen. Hildakoak eta desertoreak

  Inazio Barandiaran Sukia (1927) Ataun

  Bonba hotsak entzuten zituzten gerra garaian. Santiago bezperan etorri ziren soldaduak Ataunera; Santiago egunean mezetara joan eta herria beteta ikusi zuen. Gerran hildakoak aipatzen ditu. Bi desertore ezkutatu egin ziren koba batean.

• Emakumeak eta haurrak kamioietan eramaten zituzten gerra hasi zenean

  Benedikta Olazabal Bastida (1921) Mutriku

  Eskolatik prozesioak egiten zituzten. Uniforme marroia erabiltzen zuten. Gerra eskolan pasatu zuen, ez Mutrikun. Emakumeak kamioietan nola eramaten zituzten ikusten zuten.

• Bi ataundar fusilatu zituztenekoa

  Isabel Arana Barandiaran (1928) Jexuxa Barandiaran (1924) Ataun

  Ixabelek ikusi zituen soldaduak Ataungo bi bizilagun kamioietan sartzen. Lizarrustira eraman eta fusilatu egin zituzten. Urbasan bota zituzten. Beldurra pasatu zuen Jexuxak tropak ikusita. Soldaduak kakiz jantzita etorri zirela gogoan du Ixabelek.

• Gerra garaiko zorriak eta ile mozketak

  Isabel Arana Barandiaran (1928) Jexuxa Barandiaran (1924) Ataun

  Gerra ostean, eskolan zorriak egoten ziren, soldaduek han lo egiten zutelako. Ixabelen amak ur irakinetan sartzen zituen anaiaren gerrako arropak, zorriak hiltzeko. Jexuxaren anaia eta senarra ere eraman zituzten soldadu gerrara. Gerra ondorenean, emakumeei ilea moztu zietela kontatzen du Jexuxak. Ixabelek dio, eskoletan ilea mozten zietela euskaraz egiteagatik.

• Aita atxilotu zuteneko kontuak

  Juanita Lejarreta Garro (1920) Berriz

  Gerra sasoian aita atxilotu zuteneko kontuak. Luis aguazila etorri zitzaion bila. Ez zekiten nora eraman zuten eta amak Durangoko kartzelan aurkitu zuen. Gero Bilbora eraman zuten, Carmelo-ra. Amari ez zioten baimenik ematen eta bera joaten zen kartzelara aita bisitatzera.

• Kartzelara aita bisitatzera zihoala, ia fusilatu egin zuten

  Juanita Lejarreta Garro (1920) Berriz

  Kartzelara aita bisitatzera joateko, Durangoraino oinez joaten zen eta handik trenean Bilbora. Traste askorekin joaten zen, egun batzuetan Bilboko izebaren etxean geratzen zen eta. Aitaz gain, beste hainbat senide eta ezagun zeuden kartzelan eta jatekoa banatzen zien denei. Behin bidean kamioilari batek jaso zuen eta ia fusilatu egin zuten, bide bazterrean jarrita. Bilboko izebak bost seme-alaba barkuan erbestera bidali zituen. Lehengusuetako bat Portugalen egin zen abade.

• Aitak pasatako kartzelak; barkuan preso Bilbon

  Juanita Lejarreta Garro (1920) Berriz

  Markesak flota handia zuen, baina barku guztiak konfiskatu zizkioten gerratean. Aita Upo Mendi barkuan egon zen preso Bilbon. Bisitatzera joaten zenean, batzuetan aita aurkitu ezinda ibiltzen zen, lekuz aldatzen zutelako barkua; Sestaoraino eraman zuten azkenean. Handik Burgosera eraman zuten aita eta haraino ezin izaten ziren bisitan joan. Bilbon zegoenean astean behin joaten zen. Barkuan egon aurretik "Angeles Custodios" komentuan eta Larrinagako kartzelan ere egon zen. Preso egon ziren beste zenbait ezagun. Emakume batek laguntzen zion askotan aitaren bila zebilenean, baina ez daki nor zen.

• Milikua presoaren emazteari gertatutakoa

  Juanita Lejarreta Garro (1920) Berriz

  Kartzelara aita bisitatzera joaten zenean, beste preso batzuen senideekin ere izaten zuen harremana. Agustin Millikuaren emazteak seigarren umea izan berri zuen eta, bera ezin zenez joan, senarrari eramateko gauzak ematen zizkion. Milikuak umea ezagutu nahi zuen eta behin elkarrekin joan ziren trenera. Umearekin pasatako estutasuna.

• Aita atxilotu eta Durangora eraman zuten

  Iñaki Gorritxategi Alberdi (1931) Berriz

  Aitak zilarrezko txanponak lurperatu egin zituen, makatz baten azpian. Aita non zegoen ere ez zuten jakiten. Aita soroan zebilen atxilotu zutenean. Zazpi atxilotu eraman zituzten Durangora. Arcas aipatzen du.

• Aitaren kartzelaldia Larrinagan

  Iñaki Gorritxategi Alberdi (1931) Berriz

  Aitak, atxilotuta zegoela, lehengusua ikusi zuen eta laguntza eskatu zion, baina hark ukatu. Larrinagako kartzelara eraman zuten aita gero. Ama laguntza eske joan zitzaien hainbati, baina lasai egoteko besterik ez zioten esaten. Evaristo eta Arcas testigu moduan ondo portatu zirela kontatzen du.

• Aita kartzelatik etxeratu zenekoa

  Iñaki Gorritxategi Alberdi (1931) Berriz

  Aita eta besteak irailean aske geratu eta etxeratu ziren, eta ondo gogoan dauka egun hura Iñakik. Zehaztasunez kontatzen du. Aitarekin batera kartzelan egon zirenak aipatzen ditu.

• Aitaren lehengusua fusilatu zutenekoa

  Iñaki Gorritxategi Alberdi (1931) Berriz

  Aitak kontatu zien bere lehengusua, Cecilio Zabala, zornotzarra, hil zutenekoa. Gizon batzuei, egunean egunean, prestatzeko esaten zieten kartzelariek eta fusilatu egiten zituzten. Bere lehengusuaren arropak aitak eman zizkion alargunari biharamunean.

• Gerraren hasieran soldaduak herrian

  Iñaki Gorritxategi Alberdi (1931) Berriz

  Hegazkina jausi zenean, ikusi egin zuen berak ere. Gogoan du nazionalek lurralderen bat hartzen zutenean, kanpaiak jotzen zituztela. Gerra hasi zenean, berehala herritar batzuk soldaduz janzten hasi zirela dio. Hasierako kontuak aipatzen ditu. Amabirjina bat margotu egin zuten.

• Txomin garmendia atxilotu zutenekoa

  Patxi Etxeberria Zubiria (1930) Orio

  Soldadu zela bertsotan ibili zen Txomin, eta atxilotu egin zuten. Arantzazuko fraideei esker irten zela zioen berak.

• Santanderren preso hartu zituzten

  Emilio Agirrebeitia Lasuen (1917) Berriz

  Nazionalek harrapatu zituzten Santanderren eta kamioietan Laredora eraman zituzten. Sekulako irainak botatzen zizkieten. Fusilatu egingo zituztela uste zuten. "Cara al sol" abesteko esan zieten, baina beraiek ez zekiten zer zen ere. Handik batzuk Bilbora eraman zituzten eta beste batzuk Santoñako kartzelara.

• Gerra zibilean preso hartu zituzteneko bizipenak

  Emilio Agirrebeitia Lasuen (1917) Berriz

  Gerra sasoian Soto-Iruzen egon zeneko kontuak. Santoñako kartzelatik Santander kapitalera eraman zituzten. Gosez irten ziren eta ogia, ardoa eta esne kondentsatua hartu zituzten. Zenbaitzuen aitak, tartean berea, oinez joan ziren mendirik mendi eurak bisitatzera. Gerratean hiru urte egin zituen etxetik kanpo.

• Nazionalen errepresioa kartzelan egon zirenean

  Emilio Agirrebeitia Lasuen (1917) Berriz

  Gerra sasoian preso egon zireneko bizipenak. Italiarrak joan eta gero komandante batzuk etorri ziren. Kartzelatik ateratzen ziren guztiak fusilatu egin zituztela jakin zuten eta beldurrez egon ziren. Behin lagun bati komandantziara deitu zioten eta aurpegia apurtuta itzuli zen. Gernika eta Durango nork bonbardatu zituen galdetu zioten. Gero berari deitu zioten eta berak erdizka eman zituen erantzunak, kolperik ez jasotzearren.

• Santanderretik Iruñera nazionalekin

  Emilio Agirrebeitia Lasuen (1917) Berriz

  Gerra sasoian preso egon zireneko bizipenak. Santanderretik sarjentu batekin Iruñera joan behar zirela esan zieten. Ogia, esne kondentsatua eta ura hartu zituzten. Ezagun bat ikusi zuten eta etxekoei euren berri emateko eskatu zioten. Iruñeko kuartel batera eraman zituzten. Castillo plazan falangistak eta karlistak. Militarren txapela. Neskak, "margaritak". Orduko bizipenak.

• Franco Iruñean, frankista nafarrei harrera egiten

  Emilio Agirrebeitia Lasuen (1917) Berriz

  Gerra zibileko kontuak. Nazionalek Iruñera eraman zituzten eta han militar jantzia eman zieten, desfilatu egin behar zutela eta. Besteak beste, Franco etorri zen nafarrei ("Los conquistadores del Norte", Lemoako frontean ibilitakoak ) harrera egitera.