Errepresioa

• Francoren bisitak

  Miren Zarraga Pagola (1932) Andoain

  Pena du etxean gaztelaniaz hitz egiten zutelako. Aita Asuatik Andoainera bizitzera joan zenean, euskaraz hitz egiten zuen. Gero, ordea, jazarpen handia egon zen, eta gaztelaniaz hitz egiten hasi zen. Francoren bisitaren bat izaten zen bakoitzean Mirenen aita eta beste bost gizon kartzelan sartzen zituzten.

• 1936ko ekaineko bertso txapelketa

  Juan Bautista Arruti Iturriotz (1925) Andoain

  Gerra aurreko giroa du hizpide. 1936ko garagarrilaren (ekainaren) 5ean bertso txapelketa bat ospatu zen, eta abuztuaren 15ean sartu ziren soldaduak Goiburun. Gerora, urte askoan egon ziren bertso txapelketak galaraziak. Kartzelan egondako hainbat bertsolari izendatzen ditu.

• Kanposantuko fusilamenduak

  Bittori Zabala Zalakain (1924) Andoain

  Gerran, etxetik ikusten zuten nola fusilatzen zuten jendea kanposantuan. Andoainen, hainbat hil zituzten; baina arrazoi politikoengatik baino, ezinikusiengatik eta inbidiengatik.

• Aita fusilatu zutela esan zieteneko estutasuna

  Joxe Manuel Erkizia Uria (1923) Andoain

  Gerra hasi zenean, anaia bat frontera joan zen, 17 urte zituela; eta aita ezik etxeko beste guztiak Zumaiara joan ziren. Han zirela, aita fusilatu zutela esan zieten; baina gezurra zen. Zergatik esan zieten hori azaltzen du: aita ozta-ozta libratu zen heriotzatik.

• "Fusilatzeko ez zen askorik behar"

  Joxe Manuel Erkizia Uria (1923) Andoain

  Gerra garaian, jendea fusilatzeko ez zen askorik behar. Gizon bat ia-ia fusilatu egin zuten, erdaraz ez zekienez, ezin zuelako bere burua defendatu. Azkenean, Joxe Manuelen aitak lagundu zion, eta salbatu egin zen.

• Fusilatu aurretik idatzitako gutuna

  Joxe Manuel Erkizia Uria (1923) Andoain

  Gerran fusilatu zituzten gehienak ezagutzen zituen. Haietako bik dantzak erakusten zizkieten, eta abertzaleak izateagatik fusilatu zituzten. Gizon batek, fusilatu aurretik, gutun bat idatzi zion bere familiari: fusilatu behar zutenei barkatzeko eskatzen zien familiakoei.

• Andoainen fusilatutakoak eta gerrara eramandakoak

  Joxe Manuel Erkizia Uria (1923) Andoain

  Andoainen 20 bat lagun hil zituzten gerra garaian. Gerra hasi zenean, gazteak frontera eraman zituzten, arma gutxi batzuekin. Frontea pixkanaka Andoaina hurbiltzen joan zen.

• Arrebari ere ilea moztu nahi izan zioten zigor gisa

  Joxe Manuel Erkizia Uria (1923) Andoain

  Gerra garaian, Andoaindik Zumaiara joan ziren ihesi. Garai hartan, neskei ilea mozten zieten zigor gisa; Joxe Manuelen arreba zigortu egin nahi izan zuten; baina, osabari esker, salbatu egin zen neska-talde bat, haien artean arreba.

• Gerra hasi zen; fusilamenduak

  Xalbadora Roldan Iturrioz (1922) Andoain

  Gerra hasi zenean, ez zuten inora alde egin. Aita ez zen politikan sartu. Militar talde bat herrira nola sartu zen. Anaia zaharrena. Elkarren inbidia izan zen, eta 12 andoaindar fusilatu zituzten. Beldurra eta pena.

• Gerra: lapurretak hutsik geratutako etxeetan

  Xalbadora Roldan Iturrioz (1922) Andoain

  Lapurretak etxeetan: altzariak eramaten zituzten, kamioietan. Batek eskuetan argazki bat zuen, senarra agertzen zen, eta eskatu egin zion. Fusilamenduak. Oker asko egin zituzten Andoainen.

• Emakume abertzaleei ilea moztu zieten

  Xalbadora Roldan Iturrioz (1922) Andoain

  Nazionalak sartu aurretik, ez zen hildakorik izan. Gero jende asko hil zuten batere errurik gabe, "Gora Euzkadi" esateagatik. Emakume batzuei ilea moztu zieten, abertzaleak izateagatik. Bizarginari ere malkoak ihes egiten zion.

• Gerrako garai latzak

  Martin Zabala Agirre (1926) Andoain

  Garai latzak pasatzea tokatu izan zaie: errepublika, gerra... Andoainen 17 gizon fusilatu zituzten, gizon zintzo askoak. Errepublika etorri zenean, apaizak ez zituzten onartzen. Gero, ordea, gerra iritsitakoan, mendekua etorri zen. Gerra bukatu eta egoera normaldu arte urte batzuk pasa ziren.

• Gizonak fusilatu eta emakumeak umiliatu

  Martin Zabala Agirre (1926) Andoain

  Gerran gizonak fusilatu egin zituzten, baina emakume batzuei ilea moztu zieten umiliatzeko. Emakume haietako bati buruz hitz egiten du: nazionalista izateagatik moztu zioten ilea, lagunek salatu zuten. Margaritek zer egiten zuten azaltzen du. Emakume batzuei olio erretxinaduna ematen zieten zigor moduan.

• Gerra garaiko desfileak Andoainen

  Martin Zabala Agirre (1926) Andoain

  Andoainen desfileak egiten ziren nazionalek herriren bat hartzen zutenean. Egun haietan, etxeetako leihoak paper horiarekin eta gorriarekin estali behar izaten zituzten.

• Bi anaia gerran

  Roke Etxeberria Alkain (1928) Andoain

  Anaia "Batallón de Trabajadoresen" egon zen Santander aldean. Bi anaiek egin zuten alde etxetik gerra hasi zenean, Rokek gogoan du aitak anaiari esandakoa arma bat etxera ekarri zuen egunean.

• Aita kartzelan zegoela, arreba hil

  Gurutz Ganzarain Ansa (1927) Andoain

  Gerra garaian, aita Ondarretako kartzelan sartu zuten; handik Burgosa eraman zuten, eta geroago Astorgara. Gerra garaian, Gurutz ama eta anaiarekin Donostian izan zen aste pare batez: orduko oroitzapenak kontatzen ditu. Donostiatik Zarautza joan ziren eta han bi hilabete inguru pasa zituzten. Aita Ondarretako kartzelan zegoela bisitatu zuten: han esan zion amak aitari alaba hil zela.

• Salataria eskua ematera, eta txapel gorriarekin futbolean jokatzera

  Gurutz Ganzarain Ansa (1927) Andoain

  Gerra garaian, aita kartzelan egon zen; eta, Andoaina bueltatu zenean, bera salatu zuen gizona eskua ematera inguratu zitzaion; Gurutzen aitak agur hari uko egin zion. Gerra garaian, "pelaioak" desfilatzen ibili ziren herrian, harrotuta. "Pelaioak" eta "margaritak" nola ibiltzen ziren aipatzen du. Etxean txapel gorri handi bat zeukaten, eta harekin baloi bat sortu zuen Gurutzek. Txapel harekin ibiltzen ziren futbolean auzoko mutilak.

• Andoaingo karlisten jarreraren larritasuna

  Gurutz Ganzarain Ansa (1927) Andoain

  Gerra Andoaina iritsi aurretik, beldurra zegoen herrian. Zerrenda bat eginda zeukaten herriko karlistek Andoainen, familia bakoitzeko gizon bat fusilatzeko. Gerora, karlista haiek konturatu ziren egin zutenaren larritasunaz.

• Kartzelako agonia "libertad absoluta" emango ote zieten beldur

  Gurutz Ganzarain Ansa (1927) Andoain

  Aita ia fusilatu egin zuten. Ondarretako kartzelan fusilatzen zituztenei ez zieten apaizarekin konfesatzen uzten hil aurretik. Errekete fin bat horretaz enteratu zenean, ordea, denek izan zuten apaizarekin egoteko aukera hil aurretik. Aitarekin kartzelan izandako mutil gazte bati buruz hitz egiten du Gurutzek. Kartzelakoen eguneroko agonia kontatzen du Gurutzek: "libertad absoluta" esaten zieten fusilatzera eramaten zituztenei.

• Gurutzen aitaren epaiketa eta hitzaren indarra

  Gurutz Ganzarain Ansa (1927) Andoain

  Aita Ondarretako kartzelatik Burgosko kartzelara eraman zuten. Harako bidean, aitak Gurutz ikusi zuen autobusetik eta eskuarekin agurtu zuen. Gerran epaiketarik gabe fusilatzen zituzten gizonak: Gurutzen aita izan zen lehenengotarikoa epaiketa izan zuena. Epaiketa hartan aitaren eta epailearen jokaerek garrantzi handia izan zuten. Epaiketan gertatutakoa kontatzen du Gurutzek.