Errepresioa

• Saturrarango kartzelako presoen baldintzak

  Kandido Urreizti Osa (1926) Mutriku

  Saturrarango kartzelan laguntzaile bezala lan egiten zuen Kandidok. Presoek nola lo egiten zuten kontatzen zuten, komunak...

• Saturrarango presoen eskulanak

  Ines Lezea Txurruka (1932) Kandido Urreizti Osa (1926) Mutriku

  Kandidoren anai baten koinatua Saturrarango kartzelako mantentze lanak egiten zituen. Presoek eskulanak egiten zituzten, janaria eramaten zietei trukean emateko: oliba hezurrekin egindako otartxoak, oihalak...

• Gerraostean emakumeak kartzelaratzeko arrazoiak

  Ines Lezea Txurruka (1932) Mutriku

  Saturrarango presoen jatorria ezberdina zen. Mutrikun Karmiña gelditu zen bizitzen. Kartzelatuak izateko arrazoiak.

• Saturrarango kartzelako mojak

  Kandido Urreizti Osa (1926) Mutriku

  Saturrarango kartzelako mojak zuriz jantzita joaten ziren.

• Aita-amak Mantxatik etorritakoak

  Andoni Segundo Armero (1957) Elgoibar

  Gurasoak Mantxakoak ziren, herri txiki batekoak. Oso bizi baldintza gogorrak zituzten. Aitak hemezortzi urterekin gerrara joan behar izan zuen; preso hartu eta heriotza zigorra ezarri zioten. Behartutako lanetan ibili zen, mehategi batean. Amaren lehengusu bat berdin ibili zen eta Euskal Herrira etorrita, bertako batekin ezkondu zen. Lehengusu haren bitartez, Mantxako herri hartatik Euskal Herrira etorri ziren hainbat biztanle.

• Heriotzatik ozta-ozta libratu zen bakarra

  Inazio Ernabide Goiaga (1917) Soraluze

  Nazionalek trenbideetako sei langile eraman zituzten hiltzera Osintxun. Gaua aprobetxatuz, euretako batek, Anbrosiok, ihes egin zuen; bizirik ateratzea lortu zuen bakarra izan zen. Gudariak Basalgo auzoan zeuden, eta Anbrosio babestuta zegoen baserritik jaso zuten, nazionalen erasopean. Inaziok ez zuen gerra guztian bala-zauririk izan.

• Legution gogorrak jasan zituzten

  Inazio Ernabide Goiaga (1917) Soraluze

  Nazionalek Asentzio hartu zutenean, Inazio eta bere kideak izan ziren azkenak bertatik alde egiten, nolabait ihesi. Legutioko borrokako kontu gogorrak. Handik aurrera beti beldurrez.

• Laredon preso

  Inazio Ernabide Goiaga (1917) Soraluze

  Italiarrek preso hartu zituzten Laredon, Ingalaterrara eramango zituzten itsasontziaren zain zeudela. Handik Castro Urdialesko kontzentrazio-esparrura eraman zituzten. Hilabete oso gogorra eman zuten bertan; eta gero, Iratxera eraman zituzten.

• "Trabajadores"etan

  Inazio Ernabide Goiaga (1917) Soraluze

  San Pedro de Cardeñatik eta Lermatik pasatu ziren. Lerman eraturiko “50. Langileen Batailoia”n sartu zuten Inazio, italiarren atzetik trintxerak egiten joateko. Teniente mexikar baten agindupean, lan gogorrak egin zituzten. Norbaitek batailoitik gorrien bandora alde egiten bazuen, bere lagun bat fusilatzen zuten nazionalek, zigor eredugarri bezala.

• Kalte-ordaina gaur kobratu

  Inazio Ernabide Goiaga (1917) Soraluze

  1940. urteko urtarrilean lizentziatu zuten "Trabajadores"etatik. Kobratu berri du Inaziok "Trabajadores"etan egindako lanengatik kalte-ordaina.

• Gerra sasoian dendako euskarazko esaldia kentzeko agindua

  Luis Payros Agirrezabal (1930) Bergara

  Gerra sasoian amaren dendako erakusleihoan "Txinda gutxikin gauza asko" ipintzen zuen. Aurretik Mendiolatarrena izan zen denda. Oso abertzaleak ziren eta Frantziara ihes egin zuten. Alde egin aurretik, 1935 inguruan, Luisen amari utzi zioten denda. Falangista batzuek erakusleihoko esaldia ikusi zutenean, arratsalderako ezabatzeko edo bestela apurtu egingo zutela esan zioten amari. Felix izeneko pintoreari laguntza eskatu eta amoniakoarekin kendu zuten.

• Gerrateko bizipen gogorrak; aita ihesi

  Flora Gauba Lete (1922) Bergara

  Gerra hasi zenean, ama lau seme-alabak hartuta bere jaiotetxera abiatu zen eta milizianoekin topo egin zuten bidean. Ordurako aita ihes eginda zegoen. Itzuli zenean, etxean kartzelan bezala egon zen denbora batez eta lanik ere ezin zuen egin. Sasoi gogorrak bizi izan zituzten. Militarrek ahizpa zaharragoa dantzaldietara joatea nahi izaten zuten, baina amak gogor egin zien.

• Antzuolako sakristaua hil zuten Bergaran

  Migel Okina Salsamendi (1924) Bergara

  Gerrako oroitzapenak. Tropak sartu zirenean, kasinoa sakeatu zuten, eta gauzak plazan erre zituzten. Milizianoek Antzuolako sakristaua kartzelatik atera eta hil egin zuten; asturiarrak izan ote ziren. Labaderoan bota zuten gorpua, eta mutikoak ikustera joan ziren.

• Elizaren indarra

  Jesus Astiazaran Bilbao (1924) Bermeo

  Elizak indar handia izan zuen, eta errespetua barik beldurra zieten apaizei. Gerran fusilatutako aitaginarrebaren aldeko mezarik ez zen eman Franco hil arte. Eta orduan ere poliziaz inguraturik egon zen plaza.

• Soldaduak Ataunen. Hildakoak eta desertoreak

  Inazio Barandiaran Sukia (1927) Ataun

  Bonba hotsak entzuten zituzten gerra garaian. Santiago bezperan etorri ziren soldaduak Ataunera; Santiago egunean mezetara joan eta herria beteta ikusi zuen. Gerran hildakoak aipatzen ditu. Bi desertore ezkutatu egin ziren koba batean.

• Emakumeak eta haurrak kamioietan eramaten zituzten gerra hasi zenean

  Benedikta Olazabal Bastida (1921) Mutriku

  Eskolatik prozesioak egiten zituzten. Uniforme marroia erabiltzen zuten. Gerra eskolan pasatu zuen, ez Mutrikun. Emakumeak kamioietan nola eramaten zituzten ikusten zuten.

• Bi ataundar fusilatu zituztenekoa

  Isabel Arana Barandiaran (1928) Jexuxa Barandiaran (1924) Ataun

  Ixabelek ikusi zituen soldaduak Ataungo bi bizilagun kamioietan sartzen. Lizarrustira eraman eta fusilatu egin zituzten. Urbasan bota zituzten. Beldurra pasatu zuen Jexuxak tropak ikusita. Soldaduak kakiz jantzita etorri zirela gogoan du Ixabelek.

• Gerra garaiko zorriak eta ile mozketak

  Isabel Arana Barandiaran (1928) Jexuxa Barandiaran (1924) Ataun

  Gerra ostean, eskolan zorriak egoten ziren, soldaduek han lo egiten zutelako. Ixabelen amak ur irakinetan sartzen zituen anaiaren gerrako arropak, zorriak hiltzeko. Jexuxaren anaia eta senarra ere eraman zituzten soldadu gerrara. Gerra ondorenean, emakumeei ilea moztu zietela kontatzen du Jexuxak. Ixabelek dio, eskoletan ilea mozten zietela euskaraz egiteagatik.

• Aita atxilotu zuteneko kontuak

  Juanita Lejarreta Garro (1920) Berriz

  Gerra sasoian aita atxilotu zuteneko kontuak. Luis aguazila etorri zitzaion bila. Ez zekiten nora eraman zuten eta amak Durangoko kartzelan aurkitu zuen. Gero Bilbora eraman zuten, Carmelo-ra. Amari ez zioten baimenik ematen eta bera joaten zen kartzelara aita bisitatzera.

• Kartzelara aita bisitatzera zihoala, ia fusilatu egin zuten

  Juanita Lejarreta Garro (1920) Berriz

  Kartzelara aita bisitatzera joateko, Durangoraino oinez joaten zen eta handik trenean Bilbora. Traste askorekin joaten zen, egun batzuetan Bilboko izebaren etxean geratzen zen eta. Aitaz gain, beste hainbat senide eta ezagun zeuden kartzelan eta jatekoa banatzen zien denei. Behin bidean kamioilari batek jaso zuen eta ia fusilatu egin zuten, bide bazterrean jarrita. Bilboko izebak bost seme-alaba barkuan erbestera bidali zituen. Lehengusuetako bat Portugalen egin zen abade.