Ihes egin beharra

• Bermeotik ebakuatuta

  Rikardo Garcia Benguria (1919) Bermeo

  Nazionalak Bermeora sartu zirenean, Bilbora joan ziren ebakuatuta, eta bertako portuan egon ziren pare bat hilabetean. Inguruko mendietan, Solluben-eta, borroka handiak egon ziren. Bilbo hartu zutenean, herrira bueltatzeko esan zieten.

• Lutxanara ebakuatuta; bueltan, bermeotar baten salaketa

  Begoña Monasterio Zubillaga (1916) Bermeo

  Abadeek euskaraz ez egiteko agindua izan zuten, beraien gainean bizi zen sasoi hartako abadea, don Juan. Hainbat abade espetxeratuak izan ziren. Lutxanara joan ziren ebakuatuta Begoña-eta; bueltan Mungiraino joan ziren oinez eta handik Mañu auzora kamioi batean. Mañutik behera zetozela, andre faxista bat aurkitu zuten eta hark salatu egin zituen, bueltatu zirela esanez. 30 ogerlekoko isuna jarri zieten.

• Hiru nazionalitate ditu Madariagak

  Julen Madariaga Agirre (1932) Bilbo

  Bi osaba guztiz españolistak zituzten Bilbon. Txiletik itzuli zirenean Jon eta biak, ondo hartu zituzten. Egunak igarotzen zituzten euren etxean. Gero Txilen alderantzizkoa gertatu zitzaien. Fresnesen greba egin ondotik Txilera bidali zuten, Orly-tik hegazkinez. Hiru nazionalitate ditu: Txiletarra, frantziarra eta espainiarra.

• Gerran Larreara eta Zaldibarrera

  Juana Loroño Beaskoetxea (1923) Amorebieta-Etxano

  Eskola aldundiarena zen, eta lapitzak eta eskolako materiala doan ematen zituzten. Jolas-orduetan, perretxiko bila bidaltzen zituzten. Gerra hasi zenerako, oraindik lau erregelak ikasi gabe zituen. Gerra hasi zenean, ganaduekin Larreara joan ziren, eta handik soldaduek Zaldibarrera eraman zituzten. Zaldibarren, taberna batean bizitzen egon ziren hilabetez, aita Autzaganen ganaduarekin zegoen bitartean.

• Errurik gabe ihes egin behar

  Ramon Olano Zapiain (1927) Astigarraga

  Nazionalak indarra hartzen joan zirenean, jende askok ihes egin zuen Astigarragatik. Baziren Frantzia eta Belgika aldera zabaldu zirenak ere. Batzuk itzuli ziren, baina besteak ez. Errurik gabeko jendea ibili zen ihesi; ideia desberdinak izateagatik hil zituzten mutil gazteak gogoan ditu. Askotan inbidiagatik hil zuten jendea.

• Auto-stopean Pasaiaraino kapitain bategaz

  Miren Odriozola Jaio (1919) Ajangiz

  Gernikan salbokonduktoa atera eta Errenteria auzora joan zen auto-stop egitera nebarengana joan ahal izateko. Donostiara zihoan militar kapitain batek hartu zuen eta Pasaiaraino, (Gipuzkoa) neba zegoen porturaino, eraman zuen Miren.

• Kanpoko jendea hartu etxean

  Teresa Bengoa Azula (1930) Mari Paz Elorriaga Garitaonandia (1932) Abadiño

  Gerra sasoian, ganaduak ere atera behar izan zituzten etxetik. Etxean geratu zirenek kanpoko jendea hartzen zuten; Mari Pazen etxean, esaterako, Axpeko artzain bat izan zuten.

• Gerra sasoian, jende asko joan zen Santander aldera

  Jose Gastelu-Urrutia Arabio-Urrutia (1922) Abadiño

  Eurek ez zuten etxetik irten behar izan, baina asko Santander aldera joan ziren ganaduekin. Milizianoek etxeak hartzen zituzten eta baita ganaduak ere. Frontea Eibarren egon zen artean, Berrizko baserri-etxe batean egon ziren. Nazionalak sartu zirenean jende asko sartu zuten kartzelara.

• Gernikako bonbardaketa I

  Delia Huizi Zuñiga (1928) Andoain

  Gerra garaian ihesi joan ziren. Ama alarguna zen, eta esan zioten gizon gaiztoak aprobetxatu egingo zirela. Kortezubin, Gernika ondoan, denbora dezente egin zuten. Balnearioa. Bonbak bota zituztenean, han ziren; anaia eta lehengusua Santimamiñeko kobazuloan ezkutatu ziren. Gernika sutan. Pilotuak ongi ikus zitezkeen. Hegazkinak, hirunaka.

• Gernikako bonbardaketa II

  Delia Huizi Zuñiga (1928) Andoain

  Bonbardaketa hasi zenean, bazkalondoa zen eta etxean zeuden. Pinu artera joan ziren. Lehengusu txikia, Juantxo, negarrez; gero Santanderren hil zen, pneumoniarekin. Santimamiñen ezkutatu ziren anaia eta. Handik batera eta bestera. Gerra bukatu arte ez ziren Andoainera bueltatu.

• Gerrako gertaerak nola jakiten zituzten

  Delia Huizi Zuñiga (1928) Andoain

  Gerra garaian, gertaeren berri nola izaten zuten. Irratirik ez zuten, eta galdetu egiten zuten. Erdaraz egiten zuten gernikarrekin, haien euskara ez zutelako entenditzen. Bizkaierari buruzko ikuspegia.

• Santandertik Oviedora; handik itsasontziz Frantziara

  Delia Huizi Zuñiga (1928) Andoain

  Gernikatik joateko, gauerdian kamioi batean sartu zituzten. Santander aldera. Aitonari bonba bota zioten, baratzean zegoela. Santander aldean antzoki batean egon ziren, koltxoiak jarrita. Handik Oviedora, eta gero barkuz Frantziara. Hiru egunean itsasontzian. Hildako bi ume itsasora bota zituzten. Cervera itsasontzia. Gero, Frantziatik Kataluniara.

• Gerra hasi zenean, Markinara

  Sabina Arruabarrena Oiarzabal (1928) Astigarraga

  Gerra hasi zenean, neska koskorra zen. Dena prest zuten joateko, Santiomenditik tiroka hasi zirenean. Ahizpa korrika, eta bera atzetik. Markinara joan ziren, trenean, zaku artean. Lau senide. Anaia zaharrena kartzelan egon zen eta bigarrena kontzentrazio-esparruan; Laredon harrapatu zuten. Espetxetik bidali zion eskulana.

• Markinan, 11 hilabetez

  Sabina Arruabarrena Oiarzabal (1928) Astigarraga

  Lau senideek alde egin zuten; gurasoek ez zuten astirik izan, eta ez zuten denbora askoan jakin seme-alabak non ziren. Markinara joan ziren, koinata izango zena zegoen tokira. Anaia kartzelara. Markinan, 11 hilabete. Koltxoiak lurrean jarrita.

• Markinako oroitzapenak; jolasak eta ezkutalekuak

  Sabina Arruabarrena Oiarzabal (1928) Astigarraga

  Markinako oroitzapen onak ditu. Jolasean ibiltzen zen kalean, lagunekin, bihurrikeriak egiten. Mendira joaten ziren. Hegazkinak zetozenean, kanpaiak joka hasten ziren: ezkutalekura. Lurrean etzanda.

• Markinan goserik ez

  Sabina Arruabarrena Oiarzabal (1928) Astigarraga

  Markinan goserik ez zuten pasatu. Baserrietatik ekartzen zuten janaria. Zezina. Gosaltzeko, morokila. Mendian ibilita, beltzaran bueltatu zen etxera. Ama kezkatuta egon zen, entzun zuelako arratoiak jaten zebiltzala.

• Andoaindik alde egiteko aholkua jaso zuten

  Ramon Huizi Zuñiga (1931) Andoain

  Gerra iritsi baino lehen, Andoaindik alde egin zuten: gizon batek abisua eman zien bazegoela fusilatuko zituzten gizonen zerrenda bat, eta gizon haien artean Ramonen aitona zegoela. Hasieran nahi ez bazuten ere, azkenean joatea erabaki zuten. Kamioneta batean joan ziren Oriotik barrena Gernikara. Gernikara iritsitakoan, dentistarengana joan ziren: Kortezubiko ur sufretsua edateko esan zion hark.

• Gernikatik alde egindakoan, Frantziara eta Kataluniara

  Ramon Huizi Zuñiga (1931) Andoain

  Gernikako bonbardaketa hasi zen egunean, han ziren; menditik ikusi zuten dena. Gernikatik alde egin zuten Gijon aldera, eta handik Frantziara La Rochellera. Geroago, Gironara joan ziren, eta hango familia batekin egon zen Ramon. Familia hark semetzat hartu nahi izan zuen Ramon, baina amak uko egin zion eskaintzari. Kataluniatik Frantziara joan ziren berriro, Orleansa.

• Gerran familia guztiak alde egin behar Andoaindik

  Juan Bautista Barandiaran Iturriotz (1928) Andoain

  12 urte zituela, Espainiako Gerra Zibila hasi zen. Orduko oroitzapenak gogoan ditu: aita ihesi joan zen Bizkaia aldera, eta gainerako familiartekoak Oriora joan ziren. Han zeuden bitartean, ama astean bitan etortzen zen Andoainera, horrela, bi oilo eramateko Oriora bidaia bakoitzean.

• Mundakan zirela, Gernikako bonbardaketa ikusi zuten

  Juan Bautista Barandiaran Iturriotz (1928) Andoain

  Oriotik Mundakara alde egin behar izan zuten, eta lehenengo Zarautzen pasa behar izan zuten gaua. Mundakan ondo zaindu zituzten. Mundakan zirela ikusi zuten nola bonbardatzen zuten Gernika.