Ihes egin beharra

• Gerrarengatik ihesi joan Portugaletera eta Kataluniara

  Libe Garbizu Irazu (1936) Pasaia

  Libe jaio eta bonbardaketak hasi ziren; oinez joan zen ama Libe besoetan hartuta Portugaletera. Han hilabete batzuk eginda, Kataluniara joan ziren eta hiru urte egin zituzten han. Bitarte hartan, aita hil egin zela esan zioten. Amak Euskal Herrira itzultzea erabaki zuen. Itzuleran, aitarekin elkartu ziren, bizirik baitzegoen.

• Aita Bermeon, familia Frantzian eta beraiek Katalunian

  Libe Garbizu Irazu (1936) Pasaia

  Aitak Bermeon eman zuen gerrate garaia; arrantzan ibili zen gudarientzat. Abertzaleak izan dira familian. Aitaren familiakoak Frantziara joan ziren. Amak Kataluniara joatea erabaki zuen. Han Liberen anaiek baserrietan lan egiten zuten eta arratsean marmitetan esnea ekartzen zuten. Eibartarrekin egon ziren; ilaran egoten zen ama jateko zerbait jasotzeko.

• Gerrarengatik, Frantziara ihesi

  Rosa Sistiaga Iparragirre (1950) Pasaia

  Gerra garaian, amaren aldeko amonari abisua eman zioten soldadu zeuden bi semeek haurrak hartu eta herritik alde egin zezan. Bilbon ondo hartu zituztela kontatzen omen zuen amonak. Handik Santanderrera joan ziren. Aita Ingalaterrara bidali zuten anai batekin. Amonak seme-alabak hartu eta Frantziara alde egin zuen. Herri txiki batean jarri ziren bizitzen eta oso ondo egon zirela kontatzen du; mutikoak basoan ibili ziren lanean, eta amona eta Rosaren ama mojen eskola batean. Lagun on bat egin zuten.

• Gerran jaioa Geronan

  Carmen Retenaga Eraña (1938) Eibar

  Geronan jaio zen, bere aita erresistentziako talde antiaereoaren kapitaina zelako bertan. Carmen jaio egun egun gitxira aita hil eta Bartzelonan bizitzen egon ziren Toribio Etxeberriak Frantziara ihes egiteko baimen bat lortu zien arte. Bost urterekin Eibarrera bueltatu ziren.

• Osabak Gursen koro euskalduna sortu zuen

  Maria Luisa Muguruza Tellaetxe (1947) Lasarte-Oria

  Osaba bat Gursen egon zen eta bertan koro euskaldun bat sortu zuen. Ihesi ibili ostean, Txilen bukatu zuen. Beste osaba bat falangista zen eta gerran hil zen.

• Eresoinka, euskal errefuxiatuen kultur enbaxada

  Miren Garmendia Etxenike (1947) Donostia

  Eresoinka zer zen azaltzen du, Euskal Herriko kultur enbaxada, errefuxiatutako musikariz eta dantzariz osatua. Gehienak gipuzkoarrak eta bizkaitarrak. Taldea desegin zenean, batzuek Mexikora eta Venezuelara joan ziren.

• Eresoinka II

  Miren Garmendia Etxenike (1947) Donostia

  Eresoinkakoak Saran egon ziren 1937an, eta Baionatik Parisera joan ziren gero. Abestiak eta dantzak eskaintzen zituzten. Beste herrialde batzuetara ere joan ziren.

• Martin anaiaren larritasunak

  Eustakia Agiriano Zuazua (1924) Aramaio

  Gorriek bigantxa bat kendu eta Elorriora eraman zuten, hil eta jateko. Eustakiren anaia Martin gorrien gidari ibili zen Murumendin. Ia gorriek eurek hil zuten. Aretxabaletara lehenengo, eta Gasteizera gero, ihes egin zuen Martinek.

• Sarako etxean, bisitari ugari

  Ramon Labaien Sansinenea (1928) Donostia

  Azkoitiko gudari bat izan zuten etxean, Saran, Prefet-enean. Errefuxiatuak Landetara joaten ziren, arbolak moztera. Orixe eta Elbira Zipitria, beti eztabaidan. Madrilgo familia bat ondoko etxean. Sarako eskolara joan zen, eta beti "punituak" egoten ziren euskaraz egiteagatik. Donibanen ikasi zuen frantsesa gero.

• Gernikako babeslekuak

  Rafa Armendariz Gainza (1926) Gernika-Lumo

  Bonbardaketa aurretik Forura joan ziren bera eta anaia, beldurrez. Bere ama eta arreba, ostera, Gernikan egon ziren; anbulatorio ondoko babeslekuan ezkutatu ziren. Beste babesleku batzuk ere bazeuden Artekalen eta Andra Mari kalean; azken horretan, jende asko hil zen.

• Gerra garaian, hiru urte etxetik kanpo

  Karmen Riesgo Oñederra (1924) Koro Riesgo Oñederra (1919) Deba

  Gerra garaian, aita ihesean joan zen anaiarekin eta eurak amarekin geratu ziren. Baina gero eurek ere ihesean joan behar izan zuten, eta hiru urtean egon ziren etxetik kanpo. Eusko Jaurlaritzak ordaintzen omen zien jatekoa. Karmen Katalunian egon zen urte eta erdiz bertako familia batekin, "gerrako ume" moduan. Gerra garaiko ibilerak: lehenbizi Plentziara, handik Laredora, Llanesera, Ribadesellara... eta handik barkuan Frantziara. Ia lekurik gabe joan ziren 3.000 lagun inguru itsasontzi ingeles batean. Gerra ez zuten zuzenean bizi izan; izan ere, anaia txofer ibiltzen zen, eta bonbak hasten zirenean, hark aurrera eramaten zituen, ihesean.

• Gerra hasi zenean, Mungiara alde egin behar

  Karmen Riesgo Oñederra (1924) Koro Riesgo Oñederra (1919) Deba

  Reiner lantegia erre zenean, Koro neskame egon zen Debako etxe batean. Gerora, gerra hasi zen. Eurak amarekin zeuden etxean, baina soldadu batzuek esan zieten alde egin behar zutela eta halaxe egin zuten. Anaia etorri zitzaien bila eta Mungiara eraman zituen. Gerra garaian jende asko etorri zen Donostia ingurutik Debara, gero Debatik Bizkaia aldera ihes egiteko.

• Gerra denboran, Plentzian, Laredon eta Asturiasen

  Karmen Riesgo Oñederra (1924) Koro Riesgo Oñederra (1919) Deba

  Gerra garaian, Plentzian egon ziren. Deban bizi zen gizon batek txaleta zeukan han eta etxea zaintzearen truk bertan egon ziren bizitzen. Gernika bonbardatu zutenean, Plentzian zeuden eta zarata entzuten zuten. Gero Laredora joan ziren. Han tunelera joaten ziren gauetan babestera. Laredon pasa zituzten unerik gogorrenak. Gero Asturias aldera joan ziren; eta han, berriz, hobeto.

• Ezkertiarra izan da beti; justizia soziala

  Maria Luisa Ruiz Arana (1934) Eibar

  Gerra garaian aita kartzelan zegoen eta ihesi zebiltzala ama hil zen. Aita anarkista zen. Nahiz eta ezkertiarra izan, Maria Luisa beti izan da ezkertiarra. Justizia sozialari buruz.

• Gerran Frantziara ihesi

  Jaione Ormaetxea Trojaola (1924) Aramaio

  Gerra hasi zenean, Jaione, ama eta hiru ahizpa ikatz-ontzi ingeles baten Frantziako "La Rochette"ra eraman zituzten. Anaia batek Iparraldera ihes egin zuen eta beste zazpi anaiek, denak gudariak, preso edo “Batallón de Trabajadores”en bukatu zuten.

• Anaiak gerran egindako lanak

  Jaione Ormaetxea Trojaola (1924) Aramaio

  Iparraldera ihes egin zuen anaia batek; eta bertako ospitalean sendatzen ziren gudariei agiriak egiten zizkien, atzerrira joan nahi bazuten. Anaia horrek, ihes agin aurretik, Bilbon zegoela, makina bat aramaioar kartzelatik ateratzen lagundu zuen.

• "Kurandera"ri isuna jarri zioten

  Mauri Lasaga Belategi (1922) Jaione Ormaetxea Trojaola (1924) Aramaio

  Amari isuna jarri zioten medikua izan gabe "kurandera" (petrikilo) lanetan jarduteagatik. Amak ez zien bezeroei asko kobratzen, eta haiek sarritan opariak ekartzen zizkioten. Frantziara ihes egin zuen anaia Ingalaterrara joan zen gero, eta bertatik nylonezko galtzerdiak bidaltzen zituen etxera.

• Familiak sakabanatuta

  Mauri Lasaga Belategi (1922) Jaione Ormaetxea Trojaola (1924) Aramaio

  Jaioneren anaia, familia Aramaion utzita, Ingalaterrara joan zen. Anaia gazteena New Yorkera joanda zegoen, eta beste anaia bat Kanadara. Anaia zaharrenak 25 urteko aldea zuen Jaionerekiko, eta Mauri koinatak ezagutu ere ez zuen egin, Kanadan hil baitzen. Amak 73 urte hartu zituen; hil zen aurreko egunera arte artatu zituen gaixoak.

• Iparraldean errefuxiatuta

  Mauri Lasaga Belategi (1922) Jaione Ormaetxea Trojaola (1924) Aramaio

  Gerra hasi zenean, Jaione Bilbora joan zen. Gero Frantziako La Rochette-era. Handik Baiona ingurura joan ziren, eta denera lau urte pasatu zituen Frantzian. Baiona inguruko baserritar guztiak euskaldunak ei ziren. Hango euskal esaerak gogoratzen ditu. Mauriren senarra izango zena, Imanol, morroi egon zen Iparraldeko baserri batean.

• Iparraldeko euskaldunak

  Mauri Lasaga Belategi (1922) Jaione Ormaetxea Trojaola (1924) Aramaio

  Imanol "gorri"tzat hartu omen zuten Iparraldean egon zenean. Horrek sortutako egoera barregarriak azaltzen ditu Maurik. Harrezkero, bisitan joaten ziren senar-emazteak Imanol egon zen baserrira.