Ihes egin beharra
-
Errefuxiatuentzat aterpea
Teresa Jesus Solaberrieta Urdangarin (1933) Orio
Goserik ez du pasatu, baina bazegoen aterpe moduko bat, errefuxiatuentzat, eta jaten ematen zieten. Guardia Zibilekin izaten zuten harremana ona izaten zen.
-
Gerra sortu zenean, komitea Ormaiztegin
Kontxa Intxausti Peña (1919) Ormaiztegi
Nafarrak Beasainen sartu ziren, Donostiarako bidean. Inguruko jendea ere gerturatu zen Ormaiztegira, eta komite bat sortu zen kanpotik zetozenak nola antolatu eta non gelditu erabakitzeko. Komite horretan osaba Juan Mari ibiltzen zen lanean.
-
Ormaiztegitik alde egin behar
Kontxa Intxausti Peña (1919) Ormaiztegi
Gerra sortu zenean, bakarren bat atxilotu zuten, baina Azpeitiko hotel batean eduki zuten preso. Gerra hasieran zergatik erabaki zuten etxetik alde egitea azaltzen du. Abereak saldu zituzten, eta Aizarnazabala joan ziren lehenengo; mutilak, ordea, frontera; eta aitona beste alaba baten etxera. Beraiek, geroago, Sestaora joan ziren; eta Bilbo hartu zutenean, Santander aldera joan behar izan zuten.
-
Familia sakabanatuta
Kontxa Intxausti Peña (1919) Ormaiztegi
Janaririk ez zegoenez, emakumeak, zaharrak eta umeak itsasontzian apuntatzeko eskatzen zuten. Gurasoak ezik beste guztiak han joan ziren. Bi anaiek Frantziara pasatzea lortu zuten. Beste bat, ordea, harrapatu eta "Batallón de Trabajadoresen" sartu zuten.
-
Itsasontziko estualdia
Kontxa Intxausti Peña (1919) Ormaiztegi
Bi ahizpa eta osabarekin joan zen Frantziara, 17 urte zituela, beste 3.000 lagunekin batera, itsasontzian. Halako batean, "Cervera" ikusi zuten, Francoren gerrako itsasontzi bat, eta oso gaizki pasa zuten. Baina ez zen kanoikadarik egon. Izan ere, beren barkua ingelesa zen (Sarastone), eta beharbada horregatik ez zioten eraso egingo. Itsasontzian egun eta erdi inguru eman zuten, eta denak pilatuta zihoazen. Frantziako Saint-Nazaire-en porturatu ziren.
-
Arnay-le-Duc herrian finkatzen
Kontxa Intxausti Peña (1919) Ormaiztegi
Frantziara iritsi zirenean, trenak eta autoak zeuden haien zain. Beraiek Suitzako mugako herri batera eraman zituzten. Eta handik, Arnay-le-Duc herrira. Eskolako pabiloian prestatu zieten lo egiteko lekua. Gerora, harraska eta sua prestatu zieten; eta arropa kaleko latsarrietan garbitzen zuten. Gauzak erosi bai, baina ez zituzten ordaindu behar izaten. Kontxak frantses gutxi zekien, eta harekin moldatzen zen.
-
Frantzian lanean
Kontxa Intxausti Peña (1919) Ormaiztegi
"Tapaculosak" (larrosaren parte gogorra) jasotzeko lana eskaini zieten. Zer komeria izaten zituzten haiek biltzeko kontatzen du. Irabazitako dirua etxera gutunak bidaltzeko erabiltzen zuten.
-
Osabak Beasainera itzuli behar
Kontxa Intxausti Peña (1919) Ormaiztegi
Ormaiztegin gelditutako izebei idazten zieten Frantziatik. Haien bidez, familia guztiaren berri izaten zuten. Osaba Frantziatik Irunera etorri zen, agindu baitzuten beren ondasunak utzi zituzten jabeek komandantziara azaldu behar zutela. Han azaldu zenean, atxilotu egin zuten. Baina alkateari esker, aske utzi zuten.
-
Familia bakarra gerra-denboran Ormaiztegi uzten
Kontxa Intxausti Peña (1919) Ormaiztegi
Herrian alkateak beren kontra zeuden, baina herrikoak ez. Beraiena izan zen familia bakarra gerra garaian Ormaiztegitik irten zena. Gerrak 15 egun iraungo zuelakoan egin zuten alde.
-
Santanderren bizi izan ziren gurasoak, aitaren lankide bati esker
Kontxa Intxausti Peña (1919) Ormaiztegi
Beraiek Frantzian zeuden bitartean, Santanderren egon ziren gurasoak. Aitak tren-estazioan egin zuen lan. Eta lan horretan ezagututako lagun bat Santanderrekoa zenez, haren etxera joan ziren gerra garaian.
-
Aide Agirre, mitinlari ezezaguna
Elixabete Garmendia Lasa (1953) Ormaiztegi
Aide Agirre Santurtzikoa zen. Aita itsasgizona zen eta Santurtziko alkatea izandakoa. Fusilatu egin zuten. Abenturazko bizitza izan zuen: ama ezkongabea izan zen, Jaurlaritzarekin atzerrian ibili zen dantzari modura Eresoinkan, Andorran bizi izan zen... Erresistentziako lanetan zebilela, Madrilen atxilotu egin zuten. Aide Agirreren historia berreskuratu beharra azpimarratzen du.
-
Emakume mitinlarien izaera
Elixabete Garmendia Lasa (1953) Ormaiztegi
Beraien bizitzan erakutsi zuten emakume mitinlariek feministak eta garaian bertan bizitzen jakin zutela konpromiso handiarekin. Gerraren ondorioz kanpora joan behar izan zutelako, bizimodu aske xamarra izan zutela dio.
-
Euskarazko orri eta buletinak atzerrian
Elixabete Garmendia Lasa (1953) Ormaiztegi
Ameriketan sortutako aldizkari eta komunikazio buletinek arreta eman izan diote eta aztertu egin nahiko lituzkeela dio.
-
Auzoko umeak Frantziara gerrari ihesi
Alejandra Ganzabal Lazkano (1923) Orozko
Gerra-hegazkinak etortzen hasi zirenean, haitz baten azpira joaten ziren ezkutatzera, Ernu esaten zitzaion lekura. Auzoko ia ume guztiak Frantziara joan ziren ihesi. Baina Aitak esan zuen Alejandra ez zela etxetik irtengo, hil behar bazuen han hilko zela.
-
Arcachongo hondoratzea
Sebastian Astola Ajuriagerra (1918) Otxandio
Arcachonen, itsasontziak gauez hondoa jo zuenean, gorriak ikusi zituzten. Igeri ez zekitenak txikota bati oratuta egon ziren laguntza heldu zen arte. Itsasontziaren ugazaba ondarroarrak negar egin omen zuen. Lurreratu zirenean, artean ez zekiten Frantzian edo Espainian zeuden. Azkenean, bertako neska batekin topo egin eta jateko zerbait lortu zuten.
-
Harrera ona eman zieten Frantzian
Sebastian Astola Ajuriagerra (1918) Otxandio
Oso ondo hartu zituzten itsasontzia hondoratu zen ondoko herrian. 30en bat lagun zihoazen txalupan eta denak onik irten ziren. Hartu zituzten herrian biltegi moduko bat utzi zieten egoteko, eta jatekoa bertara eramaten zieten.
-
Frantzian ere txakurrak ortozik
Sebastian Astola Ajuriagerra (1918) Otxandio
Frantziar jendea gerrarako mobilizatzen hasi zenean, gizon faltagatik, Sebastian zegoen kontzentrazio-esparrura joaten ziren hango baserritarrak langile bila. Berak eta lagun batek sei hilabete eman zuten baserri batean lanean. Jateko patata egosiak eta esnea besterik ez zuten izaten.
-
Kontzentrazio-esparrutik baserri batera lanera
Sebastian Astola Ajuriagerra (1918) Otxandio
Euren lanagatik jasotzen zuten diru apurra kontzentrazio-esparruko komandanteari emateko agindua zuten. Eurek ez zuten nahi, eta jendarmeek arrazoia eman zieten. Ganaduak zaintzen eta laborantza lanetan jarduten zuten baserri hartan. Sei hilabete han eman eta gero kontzentrazio-esparrura itzuli ziren.
-
Berriro Frantziara ihesi
Sebastian Astola Ajuriagerra (1918) Otxandio
Otsailaren 9 batean, Portbou-ra ailegatu ziren, eta hondatutako arropa eta oinetakoek aldatu ahal izan zituzten. Handik, frantziar Kataluniako Perpignan-era joan ziren; eta, hamabost egunen ostean, Saint Cyprien-eko esparrura eraman zituzten; gerora, Argelès-ekora. Esparru hartan abesten zuten kantu bat kantatzen du.
-
Bizkaia guztia hartu zuen Francok
Juan Padilla Arruabarrena (1924) Otxandio
Otxandiarrak idiekin munizioa garraiatzen aritzen ziren. Hurrengo frontea Lemoakoa zen, fronte gogorra izan zen. Bilbo inguruko burdinazko gerrikoak ez zuela ezertarako balio izan esaten du, izan zutelako nondik sartu. Bilbo hartu ostean, abertzale asko, Eusko Jaurlaritzakoak barne, Frantzia aldera joan ziren. Bere arreba ere Gorlizko ospitaletik Ingalaterrara eraman zuten.