Ihes egin beharra

• Gurasoekin geratu zen, baserrian, gerra garaian

  Justina Iparragirre Eizagirre (1913) Irun

  Anaia gazteena ezkonberria zen gerra hasi zenean, baserrira. Frantziara joan zen, gurasoak utzita; ez zuen gerrara joan nahi. Bera geratu zen etxean.

• Aita Sopuertara ihesi ganaduak hartuta

  Jose Luis Ardanza Errasti (1929) Juan Ardanza Errasti (1927) Elorrio

  Aita Sopuertara joan zen ihesi, etxeko ganaduak hartuta. Auzoko beste baserritarrek ere berdintsua egin zuten. Behi bat utzi zuen etxeko esnerako.

• Bonbardaketak Durangon gerra garaian

  Santos Tolosa Uria (1920) Gaintza

  Durangoko jesuitetan zegoela, gerra hasi zen eta bertan egon beharra tokatu zitzaion. Asko gogoratzen ditu egun haietako bonbardaketak. Egun haietako oroitzapenak azaltzen ditu. Hirugarren egunean, Mallabiko Trabakua baserrira eraman zituzten, eta han zazpi hilabete egin zituen.

• Portugaleteraino oinez

  Dominga Irazola Arietaleanizbeaskoa (1919) Elorrio

  Gerratik ihesi, Portugaleteraino joan ziren osaba, bera, ahizpa bat eta neba soldadua, behi, gurdi eta guzti. Esnea saltzen zuen han ere. Buelta ere oinez. Gurasoak eta ahizpa bi etxean geratu ziren.

• Bonbardaketak Elorrion

  Herminio Urizar Zuñaga (1927) Elorrio

  Plazan jaio zen, batzokiaren gainean. Gerra denboran, Durangora joan ziren bizitzera, bonben beldurrez. Aitak bizikleta-denda bat zuen han, eta bertan instalatu ziren.

• Algortara, gerrari ihesi

  Iñaki Gallastegi Gorroño (1928) Elorrio

  Arreba bat Nafarroan zegoen neskame; eta, gerra irten zenean, etxera bueltatu zen. Iñaki, amarekin eta neba-arrebekin, Algortara joan zen izekoren etxera. Arreba eta aita geratu ziren etxea zaintzen.

• Iheslariak babes eske

  Juana Arruabarrena Lazkano (1924) Maria Jesus Arruabarrena Lazkano (1922) Elorrio

  Ihesi zetorren Bergarako gizon-talde bat hartu zuten etxean. Bosniako gerra gogorarazi izan dio Juanitari orduan ikusitako iheslari andanak.

• Lleidaraino joan ziren gobernuak ebakuatuta

  Jose Txintxurreta Garmendia (1929) Iurreta

  Santa Apoloniatik Ezkurdi ostera joan ziren bizitzera, eta handik Barrenkalera. Gero gerra hasi zen. Orduan, lehenengo jaunartzeko argazkiak ateratzera Bilbora joateko ohitura zegoen. Jose, argazkiak ateratzera joateko trenaren zain zegoela, Durangon bonbak jausten hasi ziren. Karrantzara egin zuten ihes, eta handik Ribadesellara eta Lleidako Nalec herrira.

• Lleidatik Bartzelonara, eta handik Frantziara

  Jose Txintxurreta Garmendia (1929) Iurreta

  Lleidako Nalec herrian ama jarri zuten errefuxiatuen buru, eta Tàrregara joaten zen orgarekin elikagaiak ekartzera. Bertako oliba eta mahatsen uzta bukatzen zenean, errefuxiatuek hondarrak batzeko baimena zuten. Nalec-etik Bartzelonara bidali zituzten, eta handik "Stanmore" itsasontzian Frantziara eraman.

• Frantziatik etxera bueltan

  Jose Txintxurreta Garmendia (1929) Iurreta

  Frantzian eskolara joan zen Jose, eta frantsesez berba ondo egiten ikasi zuen. Aita Santoñako kartzelan preso zegoen; eta, libratu zutenean, familia ere Frantziatik etxera bueltatu zen. Barrenkaleko etxea suntsituta aurkitu zuten, eta amaren senide batzuen baserrira joan ziren bizitzera.

• Senarra gudari eraman zuten hamabost urterekin

  Adora Osa Arrizabalaga () Zumaia

  Senarra gurasoekin Bilbora joan behar izan zen ihesi, gerra garaian. Hamabost urterekin gudari moduan mendira eraman zuten borrokara. Kartzelan sartu zuten eta hamahiru hilabete pasa zituen han. Bere bizitzako zazpi urterik onenak galdu zituela esaten omen zuen: batean frontean, bestean kartzelan edo soldadutzan. Ofiziorik ikasteko betarik ez zuen izan eta gero lanik topatu ezin.

• Gerra irten zenean familia osoa Txilera

  Julen Madariaga Agirre (1932) Bilbo

  Familia osoa, gurasoak eta bost anai-arreba Txilera joan ziren gerra sortu zenean. Eta eurekin batera, Donostiako lehengusuak. Tartean "Txiki" marrazkilariaren familia.

• Bonbardaketei ihesi, lehenik Algortara, gero Iparraldera

  Julen Madariaga Agirre (1932) Bilbo

  Bonbardaketei ihesi, Algortan etxe bat hartu zuten, Villa Numancia. Baina laster ebakuatu zituzten emakumeak eta umeak. Bera "Goizeko Izarra" izeneko itsasontzi batean eraman zuten Baionara. Itsasadarretik irteteko komeriak. Gerraontzi frankistak zelatan zeuden eta ingelesek bidalitako gerraontzi bati esker egin ahal izan zuten bidea. 1937ko martxoa zen.

• Txileko aitona frankistak ordaindu zien barkuko txartela

  Julen Madariaga Agirre (1932) Bilbo

  Sei hilabete Angelun egin eta Txilera joan ziren, Arroxelatik irtenda. Nahiz eta familiak dirua izan bankuetan, pezeta balio gabe geratu zenez, Txileko aitona frankistak ordaindu behar izan zuen bidaia.

• Aitak arazoak Txilen sartzeko "rojo separatista" omen zelako

  Julen Madariaga Agirre (1932) Bilbo

  "Oropesa" zuen barkuak izena. Gero II. Munduko Gerran erabili zuten tropa amerikarrak Europara ekartzeko. Alemanek hondoratu zuten. Aitak ez zuen bisaturik Txilen sartzeko "rojo separatista" omen zelako. Panamako Kanalean egindako tramiteak. Frankistek propaganda aparatu handia zuten. Europako erregimen faxistak eta eliza zuten alde.

• Maristen eskolan egur asko hartutakoa

  Julen Madariaga Agirre (1932) Bilbo

  Aitonaren etxaldean eman zuten lehen urtea. Gero, hirira aldatu ziren. Oroitzapen onak gogoan gelditzen ei dira; txarrak, desagertu. Maristetan sartu zituzten lau anaiak. Fraideak espainiarrak eta italiarrak ziren, oso eskuindarrak. Egur asko hartutakoa da eskolan. Eurak ere elementu ederrak omen ziren. Aita oso liberala eta errespetutsua zen. Herritik alde egin zutenean, negar egin zuten hurbileko guztiek.

• Abertzale izateagatik, Zumaiatik kanpora

  Maria Jesus Manterola Amas (1927) Zumaia

  Gerra garaian, hainbat herritar Zumaiatik bota zituzten, abertzaleak zirelako. Kamioietan sartu eta Santanderrera eraman zituzten. Santanderren emakume baten etxean pasa zituen pare bat egun. Gero handik Frantziara bidali zituzten. Oso gustura egon ziren Frantzian.

• Familien egoera gerra garaian; abertzaleak herritik bota

  Angel Osa Arrizabalaga (1922) Xanti Osa Arrizabalaga (1926) Zumaia

  Gerrak ez zituen harrapatu borrokarako adinean, baina hamasei urtekoak jada gerrara joaten ziren. Familiak gazte gabe geratu ziren. Frontean hil ziren auzokoak. Senarrak Bilbo aldera ihes eginda zituzten emakumeak eta umeak herritik bidali egin zituzten, gose handiagoa pasa zezaten. Zumaiarren bizipenak Gernikako bonbardaketan.

• Gerra hasiera Belauntzan

  Joxe Mari Arruabarrena Otaegi (1925) Belauntza

  11 urte zituen Joxe Marik gerra hasi zenean. Santio egunean sartu ziren Belauntzan. Gogoan ditu egun haietako hainbat xehetasun. Gorriak Izaskun mendian zeuden, eta karlistak, berriz, Belauntzan. Gerrak zortzi egun iraun zuen herrian.

• Gerran ebakuatua; aita kartzelan

  Josebe Jaio Barrenetxea (1927) Durango

  Joseberen etxekoak gerran ebakuatuta joan ziren Torrelavegara. Aita frontean izan zuten eta ama sei seme-alaben kargu egin zen. San Rokeko auzotar askok egin zuten alde, karlistak baino ez ziren gelditu bertan. Karlista ez ziren asko kartzelara sartu zituzten. Durangoko kartzelatik Portugaletera eraman zuten beraien aita. Domeketan joaten ziren aita bisitatzera, aldiko neba-arreba bat.