Ihes egin beharra

• Gerra-garaian gurasoek baserritik alde egin zuten

  Maria Jesus Osa Alberdi (1940) Soraluze

  Miren 1934an jaiotakoa da eta Maria Jesus 1940an. Irure auzoko Eitza baserrian jaio ziren. Gurasoei entzundako gerra garaiko kontuak kontatzen dituzte. Gerra garaian, baserritik atera, ardiak eta ganadua beste baserri batzuetara eraman, eta eurak Antonio Lasartenera eraman zituzten.

• Gerra garaian, Frantziara

  Domeke Elexpuru Altube (1919) Aramaio

  Frantziara joan ziren. Tiroen beldur, Andre Mariren ermita aldean babesten ziren. Gurasoak baserri batera joan ziren. Ahizpa etxera zegoen ezkonduta, eta haren gizona nazionalista zen; Frantziara joan ziren, kartzelara ez eramateko, ume birekin. Domeke haiekin joan zen. Urrian bueltatu ziren etxera. "Las francesitas". Kaleak garbitzen jarri zituzten orduan, erratz banarekin. Hurrengo egunean, Guardia Zibilaren kuartela garbitu behar izan zuten, eta haiek burlaka. Isuna ere bai. Soldaduek erabilitako koltxoiak garbiarazi zizkieten. Artilezkoak.

• Itsasontziz Frantziara

  Domeke Elexpuru Altube (1919) Aramaio

  Perpignan inguruan egon ziren Frantzian, Bilbotik ikatz-barkuan joanda. Erdi hilda iritsi zen, mareatuta. Bilbotik ezagutzen zuen itsasoa. 19 urte zituen.

• Frantzian, tratu ona

  Domeke Elexpuru Altube (1919) Aramaio

  Frantziatik bueltatzeko irrikaz zeuden, baina purgatorioa topatu zuten bueltan. Frantzian tratua oso ona izan zen. Kuartel handi batean egon ziren. Oheak txarrak ziren, baina jan eta tratua ona. Euskaldun asko zeuden. Frantsesez ez zuten ikasi, baina ondo pasatu zuten. Sukaldean laguntzen ere ibili ziren, bertako jana ez zitzaielako gustatzen. Dirua ematen zieten jakiak erosteko. Gizon batek egiten zituen kontuak, astean behin. Birritan arropak eraman zizkieten. Abrigo eder bat ekarri zuen berak handik.

• Frantziako orrazkera

  Domeke Elexpuru Altube (1919) Aramaio

  Felipa ile-apaintzaileak motz-motz mozten zien ilea, Frantzian. Permanentea.

• Bartzelonako bizimodua errefuxiatu gisa

  Maria Iruretagoiena Olano (1928) Getaria

  Bordeletik Bartzelonara bidali zituzten denak trenez eta han egon ziren 13 hilabete. Anaiak ozta-ozta lortu zuen beraiekin joatea, Bilbotik irtetean altuera batetik gorako mutilei ez baitzieten uzten alde egiten. Bartzelonan janaria nondik lortzen zuten azaltzen du.

• Bartzelonako bikote baten etxean hartu zutenekoa

  Maria Iruretagoiena Olano (1928) Getaria

  Bartzelonan bikote baten etxean egon zen Maria. Izan ere, familia dirudunek etxeetan hartzen zituzten seme-alaba asko zituzten emakume errefuxiatuen ume txikienak. Noizean behin, amak bisita egiten zion.

• Asuatik josteko makina hartuta, Gernikara ihesi

  Maria Iruretagoiena Olano (1928) Getaria

  Gurasoek lana etxean eta etxetik kanpo egiten zuten. Ama jostuna zen; eta gerran, Asuatik Gernikara ihesi egin behar izan zutenean, josteko makinaren zati bat hartu zuen berekin, hura baitzen bere bizibidea.

• Gernikatik ihesi, Bordelera itsasontziz

  Maria Iruretagoiena Olano (1928) Getaria

  Gernikatik ihesi, Bordelera joan ziren itsasontziz. Itsasontzian kandelekin berotutako ogitarteko txikiak jaten zituzten. Denak emakumeak eta umeak ziren itsasontzian. Bidaian 8 egun eman zituzten.

• Bordele eta Bartzelonako bizimodua

  Maria Iruretagoiena Olano (1928) Getaria

  Bordelen 6 hilabete egon ziren komentu batean. Jaten ematen zieten egunean bitan. Han egon ziren bitartean, leku berezian ematen zieten jaten. Handik Bartzelonara joan ziren, eta amak kartzelara eraman zuten hiru egun, alabari Miren izenaz deitu ziolako.

• Bartzelonan bizirauten

  Maria Iruretagoiena Olano (1928) Getaria

  Bordeletik Bartzelonara joan ziren, eta 13 hilabete egon ziren han. Han jakin zuten aita Gernikan fusilatu zutela. Beraiek komentu batean egoten ziren, eta jaten ematen zieten. Ume txikiak Bartzelonako familietan hartu zituzten, eta hala hartu zuten Maria ere. Gainerako senideak nola-hala moldatu ziren bizirauteko. Komentuetan ematen zieten janariari buruz hitz egiten du.

• Bartzelonako familiaren etxean gustura

  Maria Iruretagoiena Olano (1928) Getaria

  Bartzelonan egon zen bitartean, familia baten etxean hartu zuten. Han oso ondo egon zen, ondo zaindu zuten bai bera, bai eta bere senideak ere. Familia hartakoekin erdaraz hitz egiten zuen eta aldatu egin zioten izena: Miren izatetik, Maria izatera pasa zen. Ama kartzelan egona zen Miren izena esateagatik gerra garaian.

• Gerra hasi zenean, Beizamara

  Mari Kruz Mendizabal Etxeberria (1923) Errenteria

  Gerra etorri zenean, Beizamara egin zuten alde. Bi hilabetera bueltatu ziren. Añabitartera joan ziren, baserrira; eta handik, zapi zuriarekin, oinez Perurenaraino. Donostian lau egun, bonbak botatzen hasi zirelako; gero Beizamara kotxez.

• Oinez toki guztietara; gerrako kontuak

  Joxe Antonio Etxeberria Txantre (1938) Irun

  Zezenarengana eramaten zituzten behiak, oinez, baita ferratokira ere. Elizara ere oinez joaten ziren, Behobiara. Doktrina. Amaren fedea. Gerra garaiko kontuak: amak egindako eskapada, bestaldetik etorrita. Etxea kiskali zieten.

• Baserrian gerratik babestu zituztenei ihes egiten lagundu

  Mari Carmen Itxaso Lizaso (1926) Albiztur

  Eraso bat izan zen goiko mendian; soldaduak jaitsi ziren, eta etxetik ateratzea eragotzi zien. Amak ezkutuan atera zituen baserritik gordeta zeuzkaten lagunak: batzuk Zelatun menditik barrena Zarautzera; eta besteak, berriz, Altzo mendi aldera. Hori guztia bere amak nola egin ote zuen ez du ulertzen, ezeren truke laguntza eskaini zien.

• Bilbotik Ortuellara; hantxe ezkondu zen

  Valentina Yeregi Inza (1915) Lasarte-Oria

  Ortuellan udaletxera joan ziren. Beste errefuxiatuekin elkartu ziren han, koinatarekin eta. Udaletxean ematen zieten jaten. Errietan egin zieten mezetara joan zirelako, eta ez ziren joan berriro. Loiolako andre baten kontuak. Hantxe ezkondu ziren. Ezkontza zibila, arratsaldez.

• Santurtzira; Portugaleteko zubia bota zuten

  Valentina Yeregi Inza (1915) Lasarte-Oria

  Santurtzi aldera joan zen gero senarrarekin. Portugaleteko zubia bota zutenekoa. Tankea pasatu eta senarrak kolpea hartu zuen. Ospitalera. Santander aldera oinez, gauez zakua hartuta isil-isilik. Bengalak bota zituzten, eta lurrean etzanda. Gero automobil batek hartu zituen. Senarrarekin jarraitzea nola lortu zuten.

• Santanderren, itsasontzirako izena eman

  Valentina Yeregi Inza (1915) Lasarte-Oria

  Santanderrera iristean, laranjak jaten. Udaletxeko ilaran. Kale-garbitzaile baten etxera joan ziren; oso behartsuak ziren, armairurik ere ez zuten. Gerrako mutilatuek ez zuten ilaran zain egon beharrik jana lortzeko. Itsasontziz kanpora joateko apuntatu zuen senarrak. Pinton London itsasontzian joan ziren Frantziara; ikatza zeraman.

• Frantzian ondo; haurra bertan izan zuen

  Valentina Yeregi Inza (1915) Lasarte-Oria

  Oso ondo egon ziren Frantzian. Errefuxiatuetako batek frantsesez zekien eta arduradun jarri zuten hura. Janarekin nola moldatzen ziren. Hiru zeuden haurdun eta oheak jarri zizkieten. Ama-etxea. Zaurituak, senarra barne, handik hiru hilabetera joan ziren Frantziara. Nola elkartu ziren.

• Umearen jaiotza; erizainaren oparia

  Valentina Yeregi Inza (1915) Lasarte-Oria

  Gizona bertan zela jaio zen umea. Ospitalean oso ondo. Erizaina madrildarra zen, eta arropak eman zizkion umearentzat. Aurretik umea izan zuenari ez zioten ezer eman, emakume dotorea zelako, beharbada.