Ihes egin beharra

• Bonbardaketa eguna

  Juanita Gangoiti Etxebarria (1923) Gernika-Lumo

  Bonbardaketa eguna. Hegazkinak etortzen zirela dauka gogoan, aitak babeslekua egin ziela eta zuriz edo gorriz ez jazteko agindu zietela. Amamari zauria eragin zion bonba baten metrailak. Tristea izan zen. 1937ko apirilean joan zen Frantziara eta iraila-urrian itzuli. Frantsesek ondo hartu zituztela du gogoan.

• Agirre lehendakaria Habanan

  Juanita Gangoiti Etxebarria (1923) Gernika-Lumo

  Agirre lehendakaria Habana itsasontzian joan zela uste du, hala esan ziotelako. Francori buruzko iritzia ematen du.

• Donostiar asko babes bila Durangora

  Tomasa Urien Intxausti (1926) Durango

  Tomasaren jaiotetxean kalte handiak egon ziren gerra denboran. Erreka izkinako arbolapeetan gordetzen ziren bonbardaketetan. Donostiatik jende asko etorri omen zen babes bila Durangora. Kaleko etxeetan eta komentuetan ere hartu zuten jendea.

• Hegoaldeko Gerra Zibileko errefuxiatuak Hendaian

  Extefana Irastorza (1925) Hendaia

  Hendaiarrek eta Hendaian lehendik ziren hegoaldekoek ere jendea hartu omen zuten haien etxeetan. Extefanaren etxean bi gazte hartu zituzten. Pilip eta Koxe. Koxe, Behobiakoa zen, errepublikarra, eta gogoan du Extefanak haren amorrua, eta nola egiten zien oihu "Viva la república!" pasatzen ziren hegazkinei.

• Ganadua auzotarren laguntzaz babestu

  Patxi Zabarte Beitia (1922) Arrasate

  Artzainek ere alde egin zuten: Bilbo aldera, Karrantzara... Ganadua auzotarrek lagunduta eraman zuten Elorriora.

• Gerran etxetik ihesean

  Justa Madinabeitia Urrutia (1924) Arrasate

  Zazpi ganadu bururekin, milizianoek Udalako mikeleteen etxera eraman zituzten bera, ama eta izeba. Handik Elorriora, osaba baten kale-baserri batera joan ziren. 1937ko urtarrilean etxetik irten eta urte bereko San Prudentzio egunean itzuli ziren.

• Etxera sartzeko baimena eskatu behar

  Justa Madinabeitia Urrutia (1924) Arrasate

  Elorrion Arrasatera joateko salbokonduktoa eman zieten, eta Arrasaten etxera itzultzeko beste bat eskuratu behar izan zuten. Izeba, ama eta Justa bera bakarrik zeuden etxean. Teilatuko bala-zuloak konpondu behar izan zituzten lehenbailehen.

• Gerrak izeba-osaben bizimodua irauli zuen

  Joxe Goñi Urreaga (1928) Astigarraga

  Astigarragako “Bar Mikaela” dagoen eraikinean, osaba-izebak bizi ziren. Gerran, osabak alde egin zuen, hilko ez bazuten; izan ere, Astigarragan, hainbat gizon fusilatu zituzten. Osabaren ama, osabaren lau ume txikiak hartuta, Belgikara joan zen; eta izeba Astigarragan gelditu zen, bakar-bakarrik, etxea zaintzearren; bestela, kendu egingo zioten. Gerra bukatu ostean, osaba Venezuelan egon zen, etxera itzuli ezinik. Izebari ez zioten utzi taberna irekitzen. Orduan, tabernan upel batzuk jarri zituzten, sagardoa saltzeko; baina, hala ere, ez zieten baimenik eman. Eta, azkenean, aitaren izenean ireki behar izan zuten taberna.

• Gerratik babes bila

  Dominika Elorza Heriz (1924) Arrasate

  Gerrak gari-jotzen harrapatu zituen. San Kristobal ondoan bizi zen osaba babes bila etorri zitzaien Etxaldebarrira, bere familiarekin, zeharo larrituta. Izebak umeentzako zerbait ahaztu zuen San Kristobalen, eta haren bila joan zen. Ordurako nazionalak han zeuden, eta etxera itzultzeko arriskurik ez zegoela esan zioten. Izeba Etxaldebarrira bueltatu, eta familia biak San Kristobalera joan ziren.

• San Kristobalen babestuta

  Dominika Elorza Heriz (1924) Arrasate

  Oiloak zakuetan sartuta eraman zituzten gurdian. Bidean soldaduak zeuden, ogi eske. Dominikak eta familiak San Kristobal santuaren ondoan egin zuten lo egun batzuetan.

• Babes-etxea aldatu behar

  Dominika Elorza Heriz (1924) Arrasate

  Etxean ez zeuden seguru, San Kristobalera ezin ziren itzuli; horregatik, beste etxe batera, Lorokora, joan behar izan zuten. Lorokoa berreraiki berria zegoen, aterik eta ezer gabe, eta hilabete egon ziren bertan. Han ere tirokatu egin zituzten. Tropen arrantxoen soberakinak jaten zituzten.

• Ganaduak eta ardiak Eskoriatzara

  Dominika Elorza Heriz (1924) Arrasate

  Aitaren senidea zen errekete bati esker, ardiak eta idiak Eskoriatzako Mendiola auzora eraman ahal izan zituzten. Ihesi zihoazen auzotar batzuek Etxaldebarri hutsik ikusi zuten eta sartu egin ziren, baina tiroak hasi eta Lorokora joan ziren.

• Baserria hondatuta eta hutsik

  Dominika Elorza Heriz (1924) Arrasate

  Senidea zuten errekete baten laguntasunarekin, Dominikaren familia azkenean kalera joan zen. Etxaldebarri baserria nahiko hondatuta geratu zen gerran, eta etxean zeuden gauza guztiak ostu zizkieten. Tropak Bilbora iritsi ziren arte, kalean egon ziren. Maiatzean etxera itzuli, eta aurreko urtean ereindako artoa batu zuten soroan. Oilo batzuk jarri, ganaduak berriro ekarri eta aurrera egin zuten.

• Ganaduekin etxetik irten behar

  Facundo Garai Txintxurreta (1931) Arrasate

  Soldaduek etxetik irteteko agindu zieten, eta Oñatiko Urzabal baserrira joan behar izan zuten astebeterako, ganaduak hartuta. Aita basoan gordeta egon zen, baina osabak frontean ibili ziren.

• Morteroa etxe barruan lehertu

  Juli Bedia Iriarte (1919) Arrasate

  Mortero bat etxean sartu zen amandrearen logelan, bera ohean zegoela. Orduan, Oñatira joan ziren, baina denbora gutxirako. Oñatin Joxe arotzaren etxean egon ziren.

• Baserrira ezkutatzera, gerra sasoian

  Migel Okina Salsamendi (1924) Bergara

  Gerra sasoian mutikoa zen, eta errekan ibiltzen zen, arrantzan. Bergaran egon zen, baina bi hilabete egin zituen baserriren batean: gerra hasi zenean, Agerremuinora joan zen amarekin eta arrebarekin eta bukaerako hilabetea Elosuko bentan eman zuen.

• Aita terrorista kriminal izatetik heroi izatera

  Joaquin Arizaga (1929) Biriatu

  Hendaian sortu zen: aita donostiarra zuen eta ama Getariakoa (Gipuzkoa). Hendaiako familia batean hazi zen, gurasoak Hegoaldean zeuden bitartean. Espainiako gerra zibila iritsi zenean, muga itxi zuten, eta ordutik ezin izan zituen gurasoak ikusi. 1939an aita ihesi etorri zen Bordelera eta han egon zen arreba baten etxean 1942 arte; han zegoela, erresistentzian sartu zen, baina harrapatu egin zuten salatu egin baitzuten; presondegira eraman zuten eta han jasotako torturengatik hil egin zen. Gerora jakin izan du Joakinek aita non dagoen lurperatuta eta zer gertatu zitzaion: terrorista eta kriminala izatetik, heroi izatera pasa zen.

• Aita Frantzira alde eginda

  Xabier Garikano Solabarrieta (1931) Tolosa

  Gerra garaian, Xabierren aitak Frantziara alde egin behar izan zuen. Aita gabe egon ziren bost urtean. Bitartean, ama lau semerekin geratu zen: zaharrenak sei urte zituen; gazteenak, urte eta erdi. Euskara galarazita zegoen. Herriko jendeak ez zekien gaztelaniaz hitz egiten.

• Aitaren bila joan zirenekoa

  Xabier Garikano Solabarrieta (1931) Tolosa

  Aitari abisu eman zioten bere bila joango zirela, eta ihes egin zuen: Izaskundik Berastegira, handik Doneztebera eta, han, muga zeharkatu zuen. Iluntzean, guardia zibila Xabierren aitaren bila joan zen etxera.

• Aitaren faltan, gogorrak ikusitakoak

  Xabier Garikano Solabarrieta (1931) Tolosa

  Aita ihes eginda egon zen denboran, etxekoen laguntza izan zuten. Lau anaia izanik, hiru aitonaren etxera joaten ziren bazkaltzera eta bestea osaba batenera. Xabierren ama jostuna zen, eta lan ugari egin behar izan zuen.