Gerran hildakoak eta zauritutakoak

• Ama-seme batzuen hilketa, Lezon

  Bitoriana Artola Agirre (1918) Lezo

  Lezon ama eta hiru seme nola hil zituzten, beste baserri batera ihesi zihoazela. Gernikako arbolaren ezkutua.

• Izeba Juli balak izterrean jo

  Martxiel Garmendia Legorburu (1926) Lezo

  Izeba Juli balkoira irten zen eskegitako arropa jasotzera, eta bala batek jo zuen izterrean.

• Erreketeek ama eta hiru seme hil zituzten, eta hegazkinek Lezo bonbardatu

  Maddi Garmendia Salaberria (1924) Lezo

  Lezoko baserri batean, ama eta hiru seme hil zituzten erreketeek, eta beldurra nagusitu zen herrian. Gerraontzien kanoikadak entzuten zituzten. Hegazkinek hamalau bonba txiki bota zituzten herrian. Bonbardaketa nola gertatu zen kontatzen du zehatz-mehatz. Hainbat hildako eragin zituen.

• Gerrako oroitzapenak

  Jose Inaxio Lizarazu Irazu (1930) Lezo

  Jose Inaxiok sei urte zituen gerra hasi zenean. Lezon bonba bota, eta kale-garbitzailea hil zutenekoa gogoan du: tiroak, ezkutatu beharra, anaia soldadu, denak sakabanatuta, hildakoak... Gerrak aldaketa handia ekarri zuen, baina nazionalak sartu zirenean, bere onera itzuli zen egoera.

• Aitona bonba batek hil zuen gerran

  Manuel Olasagasti Arriaga (1940) Lezo

  Manuelen aitona zen herriko lurperatzailea, gauzaina (serenoa) eta kale-garbitzailea. Kaleak garbitzeko, gurdia eta zaldia erabiltzen zituen. Gerra garaian, lanean zebilela, bonba batek hil zuen.

• Andaluzian aurkitu zituzten gorpuak

  Genaro Agirre Mendizabal (1919) Legazpi

  Andaluzian zeudela, gau batean, gorpu pila bat aurkitu zituzten; gau hartan, trintxerak egin zituzten, eta eguna argitzean, gorpu haiek lurperatu egin zituzten. Gorpuak zer egoeratan zeuden azaltzen du.

• Bi milizianoren gorpuak

  Isabel Kerejeta Garmendia (1916) Legazpi

  Isabelen aitak ez zuen egundo ikusten, baina nazionalek hildako bi milizioanoen gorpuak ikustera joan zen alaba batekin. Gorpuak gurdian kargatu eta Zumarragara eraman omen zituzten alkatearen aginduz.

• Hildakoa aurkitu bide bazterrean

  Isabel Kerejeta Garmendia (1916) Legazpi

  Gerra denborako kontuak. Tiroteoa zen garaian, aitak argirik ez pizteko esaten zien. Igande goiz batean, Isabelen ahizpa batek, esnea partitzera zihoala, hildako baten gorpua aurki zuen bide bazterrean. Fusilatutako mutila Arrasatekoa zela esan zien bikarioak.

• Gerran hildako herriko mutilak

  Isabel Kerejeta Garmendia (1916) Legazpi

  Bizkaiko frontean hildako herriko mutil batzuk aipatzen ditu.

• Gerran hildakoak eta zaurituak, Araotzen eta Uribarrin

  Felipa Urkia Elorza (1922) Oñati

  Bi anaiak eraman zituzten soldadu. Batek zortea izan zuen, baina besteak ez: tifusa ere harrapatu zuen. Ez du ulertzen Errepublikako gobernuak zergatik ez zuen soldadurik hartu; gero Francok bai, kinta mordoa. Araotzen boluntario gutxi, eta bakarra hil zen gerran. Zaurituak. Uribarrin, berriz, pila bat hil ziren; batzuk aipatzen ditu.

• Arantzazura, ehunezko soinekoekin

  Felipa Urkia Elorza (1922) Oñati

  Puxeta (lixiba) hamabostean behin egiten zen. Lihozko ehuna. Amandreak kontatzen zuena: liho jotzera joaten zen Goroetara. Gerra denboran, telarik ez zegoen eta amak ehuna eman zien soinekoak egiteko. Alpargatak, galtzerdi zuriekin. Gerran zaurituak, Arantzazun. Olabarrietako bi mutilek lagundu zieten etxera.

• Falangistei beldurra

  Dionisio Amundarain Alegria (1922) Ibarra

  Gerra garaian, militarrak nola zebiltzan ikusi zuten. Gaiztoenak falangistak zirela iruditzen zaio. Cara al Sol abesten zuten, eta eskua altxa behar izaten zen. Falangistek beldurra ematen zuten. Jendea hiltzen zutela esaten zelako zuten beldurra. Frontean ere asko hiltzen ziren.

• Gerrako bidegabekeria ulergaitzak

  Erramun Salaberria Lopetegi (1927) Lezo

  Gerran ama bat eta haren hiru seme fusilatu zituzten, ikurrina zeramalako.

• Gerra garaiko bizipenak

  Bernarda Arizmendiarrieta Ojanguren (1925) Elgeta

  Baserrian, 19 ganadu zituzten: eta, gerra etorri zenean, osabak denak saldu zituen. Aita eta ama biak elgetarrak ziren. Mendiz beste aldera pasa zireneko kontuak kontatzen ditu. Gerra garaia gogorra izan zen, baina batez ere moroak sartu zirenean. Baserrietan sartzen omen ziren nesken bila. Inguruko baserri batera bartako alabaren bila sartu eta gurasoak hil zituztenekoa kontatzen du.

• 1937an Elgeta hartu zutenekoa

  Jose Luis Arantzeta Arregi (1925) Elgeta

  1937ko apirilean, 6 hilabetean frontea geldirik egon ondoren, Kanpazarretik Elorriora pasa ziren milizianoak, eta Elgeta hartu zuten. Bortxaketa ugari egin zituzten marokoarrek; bat harrapatu eta Elgetako plazan fusilatu zutenekoa kontatzen du. Jose Luis eta etxekoak kamioi batean sartu eta Zornotzara joan ziren ihesean, beste etxe bat bilatu arte.

• Medikurik ez Gernikan, gehienak ihesean edo kartzelan

  Pilar Txopitea Uribarri (1924) Gernika-Lumo

  Gerran, sSoroetan zuloak egin, eta bertara botatzen zituzten hildakoak. Gezur asko esan ziren garai hartan. Aita bihotzekoak jota hil zen, Gernikan ez zegoen medikurik ere, ihesean edo kartzelan zeuden ia denak. Zorriak ugari, ez zeukaten beste ezer.

• Belkoainen hildako soldaduen hilobi galdua

  Fermin Belamendia Arrillaga (1929) Andoain

  Nazionalek 15-20 egun eman zituzten Andoainen. Belkoainen, borrokan hil eta lurperatutako mutil batzuei buruzko kontuak aipatzen ditu. Gorpu haiek ez zituzten aurkitu.

• Lehengusua gerran hil

  Juan Bautista Arruti Iturriotz (1925) Andoain

  Auzoko bost mutil hil ziren gerra. Tartean, Juan Bautistaren lehengusu bat.

• Herrian hildakoak

  Felisa Olazabal Garate (1928) Mendaro

  Herrian hildakoak egon ziren. Itziar gainera eramaten zituzten hiltzera. Taberna bateko nagusia ere hil zuten. Beraien etxea okupatzeaz gain, beste batzuk ere okupatu zituzten. Irin-fabrikan ere egon ziren.

• Gaixoarena egiten, frontera ez bueltatzeko

  Migel Gallastegi Ariznabarreta (1918) Eibar

  Gasteizko ospitalean aurkeztu zen Terueldik ekarritako kartarekin. "Hospital militar"ean egon zen, eta gaixoarena egiten jardun zuen, horrela, tarte batean frontera ez bueltatzeko.