Gerran hildakoak eta zauritutakoak
-
Jeneral baten hiletak Oiartzunen
Hilario Lekuona Mitxelena (1931) Urnieta
Francoren aldeko jeneral bati Oiartzunen egin zitzaion hileta-desfilea oso gogoan du. Hilerrian hilobiratu zuten. Urnietako Onddi mendian eta Santa Barbaran "gorriak" omen zeuden, eta Xoxokako plazan zeuden francozaleen mandoak hil omen zituzten.
-
Baserria guztiz txikituta kanoikadekin
Bixente Lizaso Itxaso (1931) Urnieta
Bixenteren baserria txikituta geratu zen kanoikadekin. Berriz eraiki zuten gurasoek. Bitartean, Gurutzeaga eta Zugatzeta baserrietan egon ziren. Baserri bateko alaba bat hil eta beste batek begia galdu zuen. Soldadu bat ere hil zen euren etxe ondoan. Astoak ere azken berdina izan zuen.
-
Urretxun bederatzi pertsona hil matxinatuek
Margarita Plazaola Murua (1927) Urretxu
Salbakonduktoa behar zuten herrira joan izateko. "Nazionalek" bederatzi lagun hil zituzten herrira sartu zirenean. Izendatu egiten ditu. Nazionalistak izateagatik hil zituzten. Senarrak bi gizon ikusi zituen Legazpi aldean bide bazterrean hilda.
-
Zapataria eta haren ondokoa balaz hil
Margarita Plazaola Murua (1927) Urretxu
Bi lagun hil zituzten tiroz Urretxun gerra heldu zenean; haietako bat zapataria, zapatak konpontzen ari zela. Haren ondoan gertatu zen beste lagun bat ere hil zuten.
-
Anai-arreben zoria
Joxe Mari Soroa Berrotaran (1932) Usurbil
Etxeko alabak etxean gelditu ziren lanean; semeak, ordea, etxetik kanpo aritu ziren lanean. Bi anaia nola hil ziren azaltzen du: bata bihotzekoak emanda, eta bestea gerran.
-
Gerran beldurra eta ihesa
Teodoro Aranburu Otaegi (1928) Usurbil
Herritik jende askok egin zuen ihes beldurragatik. Gerran ezinikusiengatik hil zuten jende ugari.
-
Cervera kanoiontzia Donostia inguruan
Mertxe Aizpurua Zeberio (1925) Joxe Torregarai Gorostidi (1937) Usurbil
Donostian egon zen, izebaren etxean, gerra garaian. Hango giroa nolakoa zen aipatzen du: Cervera kanoiontzia inguruan egoten zen kanoikadak botatzen. Kanoikada haietako batek hil zuen mutil bati buruzko istorioa kontatzen du Joxek.
-
Eskolako zigorrak
Felix Olasagasti Mujika (1923) Usurbil
Zubietako eskolan hasi zen ikasten; han izandako maisua fusilatu egin zuten. Eskolako zigorrak aipatzen ditu.
-
Soldaduen ibilera penagarriak
Encarna Yarza Zendoia (1915) Amasa-Villabona
Gerra urteak gogorrak izan ziren. Senarra ere soldadu joan zen. 1937ko abuztuan senarrari bi tiro eman zizkioten, eta anaia biharamunean hil zuten. Senarra libratu egin zen. Anaiez gainera, lagun asko zituen soldadu, eta kezkatuta egoten zen. Fronteko kontuak gerora kontatu zituzten. Hotza eta garbitasun falta.
-
Zaldibartar bati hanka kendu eta arreba hil
Jon Ander Zurikarai Atxa-Orbea (1933) Zaldibar
Pedro Gallastegi zaldibartarrari hanka bat kendu zioten gerran. Abeslari ona izan zen, tenorra. Arreba ere gerra sasoian hil zuten.
-
Munizioa, eskuko bonbak eta obusak inguruan
Zipriano Askasibar Sagastigutxia (1927) Zaldibar
Gerra sasoian, mutikoek munizioa batzen zuten basoan eta igandeetan su ematen zioten bide bazterrean. Sasoi hartan jende mordoa hil zen eskuko bonbak zirela eta; bidean topatu, hartu eta eskuetan lehertzen zitzaizkien. Obusak ere askotan aurkitzen zituzten, euren baserri inguruan esaterako.
-
Zaldibarko fraide bat Zornotzan fusilatu zuten
Jose Mari Garitaonandia Gisasola (1927) Juan Lasuen Solozabal (1927) Zaldibar
Zaldibarko fraide bat Zornotzan fusilatu zuten, kanposantuko paretan.
-
Villapadiernako markesentzat lan egiten zuten neskameen egoera
Santos Leunda Eizagirre (1912) Zarautz
Beste bi arreba, Kuliskaneko alabarekin batera, Vista Alegreko markesarentzat neskame lanetan ibili ziren eta desagertuta egon ziren denbora luzean. Nagusiak Madrilen hil zituzten. Bera Teruelen zauritu zuten. Ondoren Bilbora joan ziren.
-
Gerra garaiko giro gatazkatsua
Juana Lizarralde Buenetxea (1914) Zarautz
Alaba gorrien tiroketa batean desagertu zitzaien 36an, eta hurrengo urtean senarra gerrara eraman zuten. Mutil gazte asko hil zirela inguruan dio. Infanterian tokatu zitzaion senarrari.
-
Gerran jende asko hil, baina bera soldadu joatetik libratu
Antonio Guridi Aierbe (1921) Zegama
Zegamako mutil gazte ugari hil ziren gerran, eta inguruetan beste hainbat fusilatu zituzten. Antonioren aurreko kinta eraman zuten gerrara, baina bera libratu egin zen, Bartzelona eta Madril Francoren esku geratu baitziren.
-
Gerra garaian Pasaiako lehengusuenera ihesi
Javier Aristi Aizpurua (1930) Zestoa
7 anaia eta arreba zituen, baina bi anaia gerran hil zitzaizkion. Anaiak soldadu joan zirelako etxetik bota zituzten Javier eta etxekoak eta Pasaiako lehengusu batzuen etxean egon ziren ezkutatuta. Bi anaia behiak zaintzen etxean geratu ziren.
-
Tiroak Zizurkileko mendietan
Antonio Kortajarena Kortajarena (1928) Zizurkil
Behin, gerra garaian soldaduekin zebiltzala, mendira igo ziren eta tiro-hotsa entzun zuten. Gorriak ondoko mendian omen zebiltzan. Antoniok alkandora zuria zeraman eta ondoan zeukan soldadua zauritu zuten. Asto gainean hartu eta plazara eraman zuten.
-
Familien egoera gerra garaian; abertzaleak herritik bota
Angel Osa Arrizabalaga (1922) Xanti Osa Arrizabalaga (1926) Zumaia
Gerrak ez zituen harrapatu borrokarako adinean, baina hamasei urtekoak jada gerrara joaten ziren. Familiak gazte gabe geratu ziren. Frontean hil ziren auzokoak. Senarrak Bilbo aldera ihes eginda zituzten emakumeak eta umeak herritik bidali egin zituzten, gose handiagoa pasa zezaten. Zumaiarren bizipenak Gernikako bonbardaketan.