Gerran hildakoak eta zauritutakoak

• Zauritutako laguna

  Justo Astui Imatz (1922) Rikardo Garcia Benguria (1919) Bermeo

  Justo frontera bere lagun batekin batera joan zen, Julianegaz. Hildakoak baino ez ziren ikusten, errepublikanoak zein faxistak berezitu barik. Julian eta bera Sierra de Cabalen galdu ziren; eta, ikusi zuen hurrengoan, ez zuen ezagutu: ohatilan (kamillan) zegoen zaurituta.

• Gernikako bonbardaketa Arratzutik

  Juanita Bilbao Olabarriaga (1923) Arratzu

  Gerra hasi zenean, 14 urte egitear zegoen. Gernikako bonbardaketako egunean, etxekoak ez ziren joan inora. Karkaba batean ezkutatu ziren. Aireplanoak joan-etorrian zebiltzan, munizioa bukatu eta berriro betetzen joaten baitziren. Beraien auzoko pare bat Gernikan bertan hil ziren. Albo herrietan be bota zituzten bonbak: Arratzuko plazan bonba bat bota eta bertan zeuden ganaduak hil zituzten.

• Gizonaren sei anaia gerran

  Kontxi Barturen Uriarte (1921) Bakio

  Bere senarraren sei anaia egon ziren gerran. Horietako bat Elgetan desagertu zen, sekula ez zuten bere berririk izan. Nondik nora ibili ziren kontatzen digu pasarte honetan.

• Itsasoan kanoikada batek hil zuen neba

  Miren Odriozola Jaio (1919) Ajangiz

  Bere neba gerra aurretik hasi zen bakailao-ontzietan lanean. Gero kanoiekin jarri zuten Galerna izeneko ontzi hori, gerrarako. Beste neba bat Sotaren ontzi batean sartu eta bertan hil zuten. Ez zuten beraiekin komunikaziorik, ezinezkoa zen gutunak batetik bestera ibiltzea.

• Leihoan bandera espainola jarri beharra

  Sabina Arruabarrena Oiarzabal (1928) Astigarraga

  Gerra garaian, nazionalek herri bat hartzen zuten bakoitzean, kanpaiak. Eta ama negarrez, ez zekitelako anaiak non zebiltzan. Bandera espainola jarri beharra leihoan. Errezatzen egoten ziren. Lehengusu bat Hernanin fusilatu zuten eta beste bat bonbek harrapatuta hil zen.

• Gerra bat-batean eta bala hankan ezustean

  Jose Mari Olazabal Iñurrita (1928) Andoain

  Gerra bat-batean etorri zen, bonbardaketak bat-batean hasi ziren. Jose Mari jolasean zebilela, bala galdu batek jo zion hankan, falangista batek medikuarengana eraman zuen, eta 15 egunean egon behar izan zuen etxean sendatu arte.

• Baserria guztiz txikituta kanoikadekin

  Bixente Lizaso Itxaso (1931) Urnieta

  Bixenteren baserria txikituta geratu zen kanoikadekin. Berriz eraiki zuten gurasoek. Bitartean, Gurutzeaga eta Zugatzeta baserrietan egon ziren. Baserri bateko alaba bat hil eta beste batek begia galdu zuen. Soldadu bat ere hil zen euren etxe ondoan. Astoak ere azken berdina izan zuen.

• Lau herritar hil gerratean

  Julian Beunza Illarregi (1927) Lantz

  Herria hustu egin zen gerra denboran. Herriko bi mutil hil ziren Bilbo aldean, eta beste bi pertsona ere bai, bat apaiza, Katalunia aldean.

• Zauritu asko soldaduen artean

  Santi Madariaga Makoaga (1929) Morga

  Frontearen lehen lerroan bizi ziren. Bizkargi (errepublikazaleen gotorlekua) zuten aurrez aurre. Kanoikadak eta bonbak noiznahi jausten ziren inguruan. Zauritu asko izaten zen soldaduen artean. Handik Meakaurrera jaisten zituzten ohatiletan, gero ospitaletara eramateko.

• Hildakoen gorpuak palekin batzen; hil zituzten senitartekoak

  Bittori Zarrabeitia Lauzirika (1926) Kortezubi

  Bonbardaketan hildakoen gorpuak mutil gazteek batzen zituzten, bere bi neba ere behar horretan aritu ziren derrigortuta. Jende asko arbolapeetan ezkutatu zen, bai San Juan Ibarran eta baita Forurako bidean ere, baina aireplanoak baxu-baxu joan zirenez metrailetaz hil zituzten asko eta asko. Gorpuak zabor-biltzaileen kamioietan batzen zituzten. Bere aitaren lehengusina batek, senarra eta semea galdu zituen Durangoko bonbardaketan; eta, aitaren lehengusina bat eta bere semea ere Gernikan hil zituzten.

• Hiru kortezubitar hil ziren bonbardaketan

  Bittori Zarrabeitia Lauzirika (1926) Kortezubi

  Gernikako bonbardaketan, Errenteriako zubia apurtu nahi izan zuten, baina ez zuten lortu. Zubi ondora bota zituzten bonbak, eta Kortezubiko Oma auzoko gizon bat hil zuten. Bonbardaketa egunean, beste bi gizon kortezubitar desagertu ziren, hirurak ziren omarrak. Euretako baten astoa etxera bueltatu zen bere kabuz. Baten gorpua baino ez zuten ezagutu; hori dela-eta, bakarra ekarri zuten Kortezubiko kanposantura.

• Leihoetan, koltxoiak eta mantak jarrita

  Pakita Peñagarikano Elosegi (1926) Tolosa

  Gerrako oroitzapenak kontatzen ditu. Hegazkinak ikusten zituzten. Auzoko baserri batean, 'Marea'-n, tiroketa bat izan zen eta hiru lagun hil zirela kontatzen du. Etxetik ateratzeko beldurrez egoten ziren. Arto tartean ere ezkutatu ohi ziren. Leihoetan, koltxoiak eta mantak jartzen zituzten tiroak botaz gero barrura ez sartzeko.

• Gerrako istorio krudelak

  Gregorio Biteri Mendieta (1922) Legutio

  Gerra garaian, Elosu nolabait bi fronteren artean geratu zen. Elosuko herritar batek bere herriko 17 lagun hil zituen, tartean Gregorioren hiru senide. Komunisten "Batallón Parazagua"n zegoen herritar hori.

• Sondikako idazkaria fusilatu zuten

  Pantxi Sangroniz Mentxaka (1913) Sondika

  Bere neba herriko zinegotzia zen eta atxilotu egin zuten. Herriko idazkaria, Justo Ajuria, fusilatu egin zuten.

• Gerran hildakoen gorpuak aurkitu zituenekoa

  Inazio Arregi Berriozabal (1934) Legutio

  Jarindo mendian artzain zebilela, handik hurbil, 1944 urte inguruan, gerran hildako batzuen gorpuak aurkitu zituen arropak, uhalak, pistolak... aldean zituztela. Ilara batean zeuden gorpu danak, fusilatutakoak zirela uste du.

• Alemaniarren kanposantua

  Inazio Arregi Berriozabal (1934) Legutio

  Urbinan gerran hildakoen alemaniarren kanposantua zegoen.

• Gerrako materialarekin jolasten

  Angel Nabea Arriola (1930) Gernika-Lumo

  Umeak zirela, Arratzun preso hartu zuten mutiko bat fusilatu egin zuten, eta bertan lurperatu zuten. Ugerkara eramaten zituzten hildakoak eskailera batean. Gerrako materiala soldaduek bota egiten zuten askotan eta umeek horiek jaso eta jolasteko erabiltzen zituzten. Hori dela-eta, badaude oraindik gerra sasoian zauritutakoak. Bonba asko erakargarriak ei ziren, koloretakoak. Mutilak aritzen ziren horretan.

• Neba eta osaba bonbardaketan hil zituzten

  Kontxi Arrien Monasterio (1929) Gernika-Lumo

  Sei neba-arreba izan ziren, eta neba bat bonbardaketan hil zen. Udetxearen ondoan zegoen estolda batean hil zuten; handik hogeigarren egunera uholdeak izan ziren, eta horregatik atera zen haren gorpua zegoen lekutik. Osaba bat desagertutzat eman zuten, sekula ez baitzen gorpua azaldu. Gorpuzkin asko azaltzen ziren.

• Aita desagertuaren zantzurik barik

  Josefina Usatorre Lejarzegi (1933) Gernika-Lumo

  Aita desagertu egin zen eta sekula ez zuten bere berririk izan. Batetik eta bestetik bere berri jasotzen zuten, baina ez ezer fidagarririk.

• 36 senitarteko eta denak onik

  Pilar Candina Elgezabal (1918) Gernika-Lumo

  36 senitarteko egon ziren Gernikan; eta, denak kalean bizi arren, ez zuten inor galdu.