Borroka

• Sigertatxuko ur deposituan babestuta

  Hirune Etxebarria Bastegieta (1923) Gernika-Lumo

  Bonbardaketa aurretik, kanpai-hotsak entzun zituztenean. Sigertatxuko ur depositura joan ziren. Han Galdakaoko herria erasotu zutela jakin zuten. Orduan, amak, Forurako joateko erabakia hartu zuen, aita hangoa baitzen.

• Gerran Santanderrera ebakuatuta

  Edurne Bengoa Clemencot (1931) Gernika-Lumo

  Bonbardaketa egunean, Pasealekuan egon ziren jolasten. Handik elizara joan ziren babestera. Gero Santanderrera eroan zituzten. Santanderren Miren Karmele hil zitzaien, urtebeteko ahizpa txikia. Dena bukatu zenean, herrira itzuli ziren, baina ez zegoen ezer ere ez. Errenteria auzoan eta beste hainbat etxe zaharretan egon ziren.

• Gerra denboran, Bilboko familia baten etxera

  Maria Irusta Mallea (1928) Munitibar-Arbatzegi-Gerrikaitz

  Gerra denboran, bonbardaketa garaian, Munitibarren zegoen Maria. Gero, Bilboko familia batek beren etxera eraman zuen; eskolara joaten zen, eta etxean lana egiten zuen. Bilbon urte batzuk egin zituen. Gerraostean, ez zen Munitibarko eskolara joan.

• Munitibar eta Gernikako bonbardaketak

  Txomin Apoita Zubizarreta (1924) Maria Irusta Mallea (1928) Munitibar-Arbatzegi-Gerrikaitz

  Gerrako oroitzapenak. Munitibar bonbardatu eta arratsaldean, berriz, Gernika erasotu zuten. Txomin Munitibarren zegoen orduan. Maria, zortzi neba-arrebak, ama eta osaba batek etxetik ihes egin zuten bonbardaketatik babesteko. Menditik ikusten zuten Gernika gorri-gorri, sutan. Gerrako nahasmenaz, ihesaldiez, beldurraz... hitz egiten dute.

• Bonbardaketa hurrengo eguna

  Txomin Apoita Zubizarreta (1924) Maria Irusta Mallea (1928) Munitibar-Arbatzegi-Gerrikaitz

  Gerrako oroitzapenak. Munitibar bonbardatu eta hurrengo egunean herria nola zegoen kontatzen dute. Txomin anaiarekin jaitsi zen herrira: herrian milizianoek utzitako tresna ugari zeuden; mantak, lapikoak, koilareak... Jendeak etxerako hartu zituen soldaduek kalean utzitako tresnak.

• Bonbardaketak Munitibarren eragindako kalteak

  Txomin Apoita Zubizarreta (1924) Maria Irusta Mallea (1928) Munitibar-Arbatzegi-Gerrikaitz

  Bonbardaketen eraginez, Munitibarko eliza apurtuta geratu zen. Herrian, etxe batzuk kaltetu ziren bonben eraginez, baino inor ez zen etxe gabe gelditu. Metrailak jotako neska bati buruz hitz egiten du. Soroetara bonba asko bota zituzten Alemanek.

• Kanoi antiaereoak etxe ondoan

  Txomin Apoita Zubizarreta (1924) Munitibar-Arbatzegi-Gerrikaitz

  Gerrako oroitzapenak. Txominen etxe ondoan kanoi antiaereoak ipini zituzten. Erasoak nondik nora izan ziren azaltzen du.

• Arrateko frontea eta 'Abuelo' hegazkina

  Txomin Apoita Zubizarreta (1924) Munitibar-Arbatzegi-Gerrikaitz

  Gerrako kontuak. Frontea Arraten egon zen, eta San Esteban egun baten apurtu zuten. Horren ondoren etorri ziren bonbardaketak. 'Abuelo' izenez ezagutzen zen hegazkinari buruz hitz egiten.

• Plazaolaren tailerrean metrailadorea

  Mari Cruz Sagarzazu Iturriza (1928) Andoain

  Mari Kruzen etxe ondoan tailer zahar bat omen zen, eta gerra garaian, hantxe jarri omen zuten nazionalek metrailadore bat, Buruntza mendian zeuden 'gorrien' aurka tiro egiteko.

• Bonbardaketak Andoainen

  Mari Cruz Sagarzazu Iturriza (1928) Andoain

  Andoainen izandako Bonbardaketa batean Eguzkitza baserriko morroia hil zutela gogoan du Mari Kruzek. Gau hartan bertan lur eman zioten Mari Kruzen aitak-eta morroiaren gorputzari.

• Tunelak babesleku

  Mari Cruz Sagarzazu Iturriza (1928) Andoain

  Tren txikiaren tuneletan babesten ziren sarritan bonbardaketengandik. Bertaratzeko astirik izan ezean, etxean bertan babesten ziren.

• Anaien ibilerak gerra garaian

  Pedro Jauregi Sorondo (1922) Andoain

  Gerra garaian enpresak militarizatu egin zituzten. Anaien ibilerak. Andoainen hil zuten gizona. Belabietako borroka. Anaia batek zazpi urte egin zituen langile batailoietan eta denbora horretan ez zuten ikusi. Gero Irunera eraman zuten, eta sukaldari jarri zuten. Hantxe bilatu zuen bikotekidea ere. Anaiaren emazteari buruzkoak: arrautzak saltzera joaten zen.

• Anaien ibilerak gerra garaian II

  Pedro Jauregi Sorondo (1922) Andoain

  Belabietako borrokan bere hiru anaiak hartu zuten parte. Gau hartan egin zuten alde, Bilbo aldera. Zaharrena bueltatu egin zen, lantegia militarizatu zutenean. Salbokonduktoa egiteko, dardarka komandantzian.

• Frontea Andoainen; kanoiak garraiatzen

  Pedro Jauregi Sorondo (1922) Andoain

  Frontea Andoainen. Kanpandorrean ametrailadora jarri zuten. Mandoekin ibili ziren, baita bera ere, kanoiak garraiatzen.

• Anaien ibilerak gerra garaian III

  Pedro Jauregi Sorondo (1922) Andoain

  Anaia baten kontuak. Frontera joateko erniatik ebakuntza egin zioten, 25 urterekin, eta ospitalean hil zen. Beste anaia bat kartzelan izan zen.

• Baserria bonbek kaltetuta

  Pedro Jauregi Sorondo (1922) Andoain

  Gerra garaian, goiz batean kalera joan zen, eta bueltan izutu egin zen: etxe aurrean goldea txikituta zegoen. Hegazkinek botatako bonbekin, etxea hondatu zen. Konpontzeko nagusiarekin zein akordiora iritsi ziren.

• Soldaduei esnea ematen

  Maria Kristina Zinkunegi Irazusta (1936) Andoain

  Maria Kristina jaio eta berehala hasi zen gerra. Ilunabarrean, soldaduak errenkan jartzen omen ziren baserri gainaldean eta esnea partitzen zien amak. Soldaduak Belabitatik Buruntzaldera sartu ziren.

• San Estebandik eta kanpandorretik tiroak

  Felix Zabala Zalakain (1928) Andoain

  Gerra denborako oroitzapenak. San Estebandik eta kanpandorretik tiroak botatzen zituzten. Familia guztia ukuiluan gordeta egon zeneko oroitzapenak ditu. Auzoko gizon bat idiekin gauzak garraiatzera behartu zuten soldadu "gorriek". Bueltan, Galardi baserrian egon zen gordeta gizona Felixen familiarekin. Hiru egun Galardin pasata, arto tartean ixilka joan zen etxera. Idiak Galardin gelditu ziren hainbat egunez.

• Bonbardeketetan "torrera" joaten ginen babestera

  Rosario Badiola Alkorta (1926) Ondarroa

  Gerrako bonbardaketetan izebaren etxera, "torrera", joaten ziren, harrizkoa zenez, seguruagoa zelakoan. Bestela, etxe barruan egoten ziren. Zenbait emakume atera zitzaien bidera erreketeei.

• Gerra hasieran kanoiak Tolosarako bidean

  Dionisio Amundarain Alegria (1922) Ibarra

  Gerra hasi zenean, Berastegitik sartu ziren tropak Ibarran. Tolosara abiatu ziren Checa komandantearen atzetik, eta Tolosako batzokitik nazionalistek bota egin zuten. Orduan teniente koronelak bonbardatzeko ordena eman zuen. Kanoiak mandoarekin ekartzen zituzten. Berrobiko bidean taberna bat zen eta herriko mutilak han ondoan jarri ziren dena ikusteko asmoz. Handik hogei bat egunetara, Tolosa hartu zuten.