Errepresioa

• Kartzelatik kartak hankartean atera

  Kasilde Aginaga Barinagarrementeria (1916) Markina-Xemein

  Kartzelatik irten zenean, hainbat karta atera zituen hankartean ezkutatuta. Horrelako lekuetan asko ikasten dela dio.

• Kartzelako baldintza eskasak

  Kasilde Aginaga Barinagarrementeria (1916) Markina-Xemein

  Kartzelan, lurrean zeuden koltxoietan egiten zuten lo. Zigortu zituztenean, 3 zigortuek elkarri helduta egiten zuten lo. Jatekoa eskasa zen, ur zikinagaz egondakoa. Han ez zegoen higienerik, ez baitzuten ia urik. Markinako batzokiko emakumeen taldean egon zen.

• Ilea moztu hainbat neskari nazionalistak izateagatik

  Praxku Belauntzaran San Sebastian (1929) Urnieta

  Eskolan dena euskaraz ikasi zuten. Gero gerra etorri zen. Maistrari eta beste hainbat neskari ilea moztu zioten nazionalistak izateagatik. Maistra ezkutatuta egon zen baserri batean. Gero maistra erdalduna jarri zuten, herrena. Dotrina erdaraz; Cara al Sol abesten zuten. Ez du gaitasunik izan erdaraz ikasteko.

• Nazionalek herri bat hartzean, zezenak Azpeitian

  Julian Arruti Ezenarro (1926) Azpeitia

  Gerra denborako kontuak. Nazionalek herri bat hartzen zutenean, zezenak ateratzen zituzten Azpeitian. Bizkaian borrokan ibilitako gudariak Ondarretako kartzelara eramaten zituzten.

• Preso gudarien txamarrak jostearren, beste 5 muxikarrekin kartzelara

  Gregori Ajuriagojeaskoa Loroño (1913) Muxika

  Gerran 23 urte zituen. 6 hilabetez kartzelan egon zen, auzoen salaketa bat tarteko. Muxikan boluntario asko joan ziren gerrara eta "emakume"etan afiliatua zenez, beste emakume batzuekin batera gudarientzako txamarrak josi zituen. 6 emakume atxilotu zituzten, seiak muxikarrak, "las seis mugiquesas": Miren Enbeita, Margari Euba, Miren Iza, Ziriaka Uribe, Gregori eta beste bat. Kartzelan ondo ikusiak zirela dio. Ur botila batekin konpondu behar zuten seiek, garbitzeko zein edateko. Botilak beraien izena zeraman: "las seis mugiquesas". Kartzelariak beraiei ematen zizkien berari oparitzen zizkioten pastelak-eta.

• Kartzelan jateko txarra

  Gregori Ajuriagojeaskoa Loroño (1913) Muxika

  Kartzelako jatekoa ganora bakoa zela dio. Sototik deitzen zioten jaten joateko; baina, jatekoaren kolorea ikusita, buelta hartzen zuten jan barik. Txerriaren ozalearen kolorea zutela dio.

• Lau lagun sei hilabete preso; beste bi, urtebete

  Gregori Ajuriagojeaskoa Loroño (1913) Muxika

  Gregorik 6 hilabete egin zituen kartzelan; Miren Enbeitak eta Ziriaka Uribek urtebete; Ziriakak "Pro Avión Euzkadi"rentzako (Euskal Selekzioaren partidu batean dirua batzeko sortutako batzordea) dirua batzearren egin zuen denbora gehiago. Boanarenean josten ikasten zebiltzanen delitu bakarra gudarien txamarrak jostea izan zen. Bilboko Orue txaletean egon ziren preso, kartzela baino goragoko txalet batean.

• Mauman asko hil zituzten

  Serafin Baraiazarra Albizu (1929) Muxika

  Mauman asko hil zituzten gerran, hiru aste iraun baitzuen borrokak. Horri buruzko hainbat azalpen ematen ditu zehaztasunekin. Zelaia baserriko Genaro euskaraz abesteagatik hil zuten.

• Aita, izeko, osabak... preso

  Deunoro Sardui Enbeita (1934) Muxika

  14 urte zituela hasi zen beharrean, aita oraindik kartzelan zela. Aita, hainbat osaba eta izeko bat izan zituen preso. Izeko hori gaixotu egin zen eta urte gutxira hil zen, bigarren umea izan ostean.

• Denetariko kartzela-zigorrak

  Deunoro Sardui Enbeita (1934) Muxika

  Bere senitartekoak Santoñako kartzelan egon ziren, 1.200 preso inguru ziren. Gudari gehienek pare bat urte egin zituzten bertan. Beste asko, karguren bat zutenak batik bat, denbora gehiago egoten ziren. Alkatearen oniritzia behar izaten zuten askok askatasuna lortu ahal izateko.

• Gerran, emakumeek eta gizonek pasatako kalbarioa

  Miel Izagirre Arrue (1929) Urnieta

  Gerran, emakume abertzale batzuei ilea moztu zieten, beheramendu gisa. Aita gordeta egon zen, nazionalista izateagatik.

• Anaia "Rebelión de la sal" batailoikoa

  Fernando Alegria Goiri (1923) Muxika

  Bere anaia zaharrena frontean egon zen, "Rebelión de la sal" batailoian. Boluntario joan zen Euzkadiren alde borrokatzera, behar baino lehenago. Gero Gasteizko kartzelan egon zen.

• Aitonak gerra karlistetan borrokatu zuen

  Joxe Mari Gorrotxategi Pikasarri (1929) Tolosa

  Aitona txapel gorria izan zen gerra karlistetan. Kartzelan zergatik sartu ote zuten galdetzen zion bere buruari.

• Gerra hasieran, liburuak erre zituzten Tolosako Plaza Zaharrean

  Joxe Mari Gorrotxategi Pikasarri (1929) Tolosa

  Gazte garaian, liburuekiko zaletasuna piztu zitzaion. Gerra hasieran, Plaza Zaharrean liburuak nola erre zituzten gogoratzen du.

• Ondarretako kartzelara esnea eramaten

  Martin Balerdi Gorostegi (1924) Tolosa

  Bedaioko hainbat gizon eraman zituzten Ondarretako espetxera gerra garaian. Martin morroi egon zen Benta Berriko baserri batean eta kartzelara joan ohi zen esnea eramatera.

• Auzolanak eta Langileen Batailoiak bideak egiten eta zaintzen

  Elena Etxebeste Martiarena (1931) Pasaia

  Lehen bide txarrak zeuden baserritik kalera. Orain dagoen bidea Langileen Batailoiak egin zuen, eta nola egin zuten azaltzen du. Lehen auzolanak izaten ziren bideak txukuntzeko.

• Gerran Lekeitiora ihes egin behar

  Gregorio Etxeberria Esteberena (1924) Pasaia

  Gerra hasi zenean, 10 urte zituen, eta Lekeitiora egin zuten alde herritik; 10 hilabete egon ziren han. Aita gerrara joana zen ordurako, eta preso hartu zuten. Aita etxera itzuli bitartean, amak nola-hala moldatu behar izan zuen familia aurrera ateratzeko.

• Bonbak; atxiloketak

  Xeberiano Sistiaga Legorburu (1921) Pasaia

  Zelaira bonba bota zuten, baina ez zen lehertu. Nazionalistak elizak zaintzen ibili ziren. Campsa ere bai. Kaputxinotako tunela lehertu nahi zuten, baina ez zen ezer gertatu. Herritar bati heriotza-zigorra jarri zioten, baina gero barkatu egin zioten (salatzaileak berak eskatuta). Ez zuten inor fusilatu.

• Apaizen ibilerak gerra garaian

  Xeberiano Sistiaga Legorburu (1921) Pasaia

  Apaizen kontuak. Donibaneko apaiza Igeldon ezkutatu zuten EAJkoek; fama txarreko apaiza zen. San Pedroko apaiza hil egin zuten; faxistekin Maria Cristinan egon ote zen. Jatamendi ontzia traban jartzeko saioa, portuan inor ez sartzeko.

• Gerran, anaiek izandako bizipenak

  Patxi Sein Legorburu (1921) Pasaia

  Gerra hasi zenean, 14 urte zituen Patxik. Orduko oroitzapenak gogoan ditu. Gerra hasi zenean, anaia bat etxean gelditu zen. Herriko gazte asko joan ziren Bizkaia aldera frontera. Anaia bat Amaiur batailoian aritu zen borrokan. Gerora, Asturias aldera eraman zituzten euskaldunen 4 batailoi. Han San Juango mutil batzuk hil zituzten. Anaia Asturiastik Bizkaira bueltatu eta errenditu egin zen, beste hainbat gizonekin batera. Orduan Valentziara eraman zituzten Langileen Batailoiarekin.