Errepresioa

• Gerra sasoian bi urtez Gironan; herrira tzulera

  Mari Karmen Eraña Eraña (1933) Eskoriatza

  Gerra hasi zenean, amak eta biek alde egin zuten lehenengo Debara, handik Bilbora eta gero Gironara. Bi urte egin zituzten han. Aitak lau urte egin zituen kartzelan. Bisitatzera eraman zuten, baina berak ia ez zuen ezagutzen, hiru urte zituelako azkenengoz ikusi zuenean. Amandrearen etxearekin, ostera, ondo gogoratzen zen. Gironan egon zen denboran euskara ahaztu eta katalana ikasi zuen. Herrira itzultzean, etxeko gauza asko falta zitzaizkien. Aitak beste bati ikusi zizkion berak Ameriketatik ekarritako kataloxak, baina ezin ezer esan.

• Gerra sasoian erreketeek eraman eta fusilatutakoak

  Tomas Beitia Arejolaleiba (1933) Eskoriatza

  Gerra sasoian erreketeek inguruko pertsonen izenekin zerrenda bat zeukaten. Bere ama, auzoko beste batzuen antzera, Gatzagara joaten zen erosketak egitera eta zerrenda horretan zegoen. Auzoko emakume bat (bederatzi umeren ama) eraman zuten, baina ez ziren ausartu gorago joaten, gorriak zeudelako. Gatzagako abadea eta inguruko artzain batzuk ere eraman zituzten. Hernanin fusilatu zituztela jakin zuten gero. Gatzagako zortzi mutil ere hil zituzten, Batzokira joaten zirelako.

• Aita Santoñan preso; ama ume txikiekin ihesi

  Imanol Amuriza Sarrionandia (1937) Amorebieta-Etxano

  Aita igeltseroa zen. Lau neba-arreba dira eta amak hazi zituen. Imanol 1937an jaio zen, jada gerra hasita. Gerratean aita preso eraman zuten Santoñara eta hiru urtez egon zen han, "Trabajadoreetan". Arreba nagusiak urtebete eta berak hilabete zutela, amak etxetik alde egin behar izan zuen. Galdamesen egon ziren urtebete inguruan. Itzuli zirenean, etxea apurtuta eta hutsik aurkitu zuten. Auzoetan geratu zen eskumako jendeak lapurtu zituela besteen etxeetako gauzak dio. Amak bere arreoko izarak auzoan ikusi zituen eskegita baina ezin ezer esan.

• "Batallón Larrañaga" Hotel Julianen

  Jose Muñoa Zabaleta (1921) Eibar

  Jesus Larrañaga jesuita zen, baina hori utzi eta komunista izatera pasa zen. "Batallón Larrañaga" sortu zuen berak. Nafarren bila joan ziren lehenengo. Oso jende gogorrez osatuta zegoen batailoia. Hotel Julianen Eibarko komunistak zeuden, kargua zuten komunistak eta Peperen aitari jangela txikia beraiei uzteko eskatu zioten; baita irratia ere. Irrati bidez jakiten zituzten kontu asko. Batailoiko batzuk fusilatu egin zituzten, Ermuko alkatea hil zutelako.

• Gerran bizitako jazarpena

  Karmen Zurbano Egaña (1923) Aramaio

  Gerra denborako oroitzapenak. Aita kartzelan sartu zuten "gorriek", herriko beste hiru-lau lagunekin batera. Familiak jasandako jazarpenaz hitz egiten du. Behin aita kartzelatik aterata, komitean presentatu behar izaten zuen.

• Eskoriatzako gerrako giroa

  Karmen Zurbano Egaña (1923) Aramaio

  Gerra denborako oroitzapenak. Eskoriatzako giroaz hitz egiten du. Herriko karlisten kontrako jazarpenaz hitz egiten du.

• Gerran familiak bizitakoak

  Eugenio Nafarrate Telleria (1913) Karmen Zurbano Egaña (1923) Aramaio

  Gerra denborako kontuak. Nazionalekin soldadu ibili zen Eugenio. Anaia eta arreba, berriz, kartzelan egon ziren Gasteizen. Aitari etxea hutsik laga zioten.

• Jose Olariaga Alzola gerran desagertua

  Juanita Olariaga Esturo (1928) Amorebieta-Etxano

• Osaba topatu zuen langile-batailoian

  Daniel Legorburu Uriarte (1914) Amorebieta-Etxano

  Gerran borrokan zebilela, bere osaba Julian, aitaren anaia gazteena, topatu zuen langile-batailoian. Osabagaz batera Arratiako beste preso bat ere egon zen.

• Ama Saturrarango kartzelan gerra garaian

  Josean Lopez Lauzirika (1934) Amorebieta-Etxano

  Ama Saturrarango kartzelara eraman zuten gerra garaian. Amaren familiako emakume ugari egon ziren kartzelan nazionalistak izateagatik; ama Zornotzako batzokiaz arduratu zen gerra aurrean denbora gutxian. Ama ona zen matematiketan, eta horri esker kartzelan kontabilitatea eramaten zuen.

• Etxanon fusilatu eta preso hartutakoak

  Agustin Legorburu Uriarte (1928) Amorebieta-Etxano

  Hainbat etxanoar preso hartu zituzten. Etxanon egon zen gizonik argiena eta ondratuena fusilatu egin zuten, abadearen, alkatearen eta alkateordearen sinadurak ez zituelako lortu.

• Etxanotarrak preso

  Jesus Zearreta Etxabe (1926) Amorebieta-Etxano

  Hainbat etxanotar kartzelaratu zituzten gerran. Horietako bati 100 urteko kartzela-zigorra ezarri zioten eta epaileari eskua eman zion horrenbeste urte bizitzeko esperantzarik ez zuela esanez.

• Etsaia etxean: heriotza-zigor eskaerak hurbilekoak sinatuta

  Agustin Dañobeitia Ugarriza (1937) Amorebieta-Etxano

  Heriotza-zigorerra kondenatua zegoen batek herriko hiru pertsonaren sinadura behar zuen. Horietako batek kondenatutakoaren kontrako gutuna idatzi zuen gorria zela eta ez zelan elizara joaten argudiatuz. Etsai bila ez da zertan kanpora joan behar, askotan herrian edo auzoan bertan ditugu-eta. Idazki horren dokumentua gordeta izan du etxean, "flechas y pelayos"en ikur eta guzti.

• Euskal idazlea izateagatik espetxeratua

  Anastasio Zapirain Danbolenea (1897) Lezo

  Gerra denboran kartzelaratu egin zuten Anastasio. Leporatzen zioten delitua: euskal idazlea izatea. Urtebete egin zuen kartzelan.

• Soldaduak Lezon sartu: herriko giroa

  Joxe Miel Treku Azkue (1920) Lezo

  Frankistak herrian sartu zirenean, abertzale batzuei ilea moztu zieten. Santakrutz bezperan sartu ziren soldaduak Lezon. Herriko giroa nolakoa zen: 'Centro Republicano' eta Batzokia baziren herrian. Lezoko karlistak Errenteriako "zirkuloan" zeuden afiliatuta.

• Desterratua

  Miren Gezala Sagarzazu (1912) Lezo

  Gerraren bukaerarekin, iparraldeko kanpamenduetan zeuden umeak hegoaldera ekartzen hasi ziren. Miren azkenengo umeekin bueltatu zen. Mugan eman zioten agiri bat medio, 15 urterako Lezotik eta "a 150 kilometros de las provincias vascondagas" desterratu, 1.000 pezetako multa eta irakasteko gaitasungabetu zuten.

• Salamancara, ahizpa Koldobikerengana

  Miren Gezala Sagarzazu (1912) Lezo

  Gerra bukatu eta iparraldetik hegoaldera igora zenean, Miren EAEtik desterratu egin zuten. Mirenen ahizpa Koldobike Salamancan zegoen, pilotari moduan: harengana joan zen. Salamancan egon ziren denboran, aita gordeta eduki zuten haren bila baizebiltzan. Gero, Koldobikeri Bartzelonara joateko aukera eman zioten. Koldobike aitarekin joan zen Bartzelonara, baina Mireni ez zioten baimenik eman Bartzelonara joateko. Gauzak horrela, Madrilen zegoen ahizpa Irenerengana joan behar izan zuen.

• Ama-seme batzuk nola hil zituzten, gerra garaian

  Dolores Lopetegi Aiestaran (1916) Lezo

  Gerrako gertaerak, etxe ondoan izandako hilketak. Nazionalak Errenteriara sartu zirenean, ama ihesi joan zen hiru semerekin. Erreketeek topatu, eta hil egin zituzten. Zaharrenak ikurrina zuen gerrikoan. Lurperatzaileak esan ziena.

• Hildakoen erretratuak

  Dolores Lopetegi Aiestaran (1916) Lezo

  Ama-semeen hileta. Hilkutxa gabe lurperatu zituzten. Hildakoen argazkiak erakusten ditu. Maria ama eta semeak: Enrike, Sebastian eta Domingo. Ahizparen mutil-laguna zen Domingo.

• Kintak deitzen hasi ziren; fusilatuak

  Dolores Lopetegi Aiestaran (1916) Lezo

  Etxera itzuli zirenean, kintak deitzen hasi ziren. 15 kinta harrapatu zituzten. Desertoreak.