Gerraren hasiera
-
Gerrako kontuak Lizartzan
Joxepa Artola Artola (1930) Lizartza
Nafarrak sartu zirenean, Joxepak sei urte zituen, baina gogoan dauka zubia nola zulatu zuten. Santiago egunean, urteetan kanpaiak jo izan dituzte herrian, nafarrak sartu zirela gogoratzeko. Amonak gerrako egunez kontatzen zuena gogoan du. Lizartzan bi bandotakoak egon arren, herritarren artean tapatu egin ziren.
-
Tropak Lizartzara heldu zirenekoa
Mahai-ingurua Lizartzan () Lizartza
Gerraren hasiera gogoan dute laurek. Luxiak etxetik nola atera zituzten kontatzen du: aita aguazila zuen eta honek eman zien gertu zeudenaren berri. Mariak ondo gogoan dauka Santiago eguna zela eta meza entzun behar izan zutela aurretik. Bazkaltzen ari zirela, apaiza ikusi zuten maindire zuriarekin ermitan behera bazetozela esanez. Denbora gutxi egin omen zuten Lizartzan. Ez pasatzeko, ikatz zakuekin parapetoak egin zituzten eta baita zulo handiak ere. Leaburu eta Txaraman kalte handiagoak eragin omen zituzten.
-
Otxandioko bonbardaketaz
Adrian Amantegi Arteaga (1928) Emili Magunazelaia Bizkarra () Mañaria
-
Errepublika garaiko aldaketak eta gerra hasiera
Mahai-ingurua Xemeinen () Markina-Xemein
Errepublika garaian eskolan gurutzeak kendu eta Errepublikako bandera jarri zuten. Juanita Asterrikan bizi zen eta Gerra Zibilean gertu izan zuen frontea.
-
Gerraren berria irratian
Isidro Mandiola Solozabal (1924) Markina-Xemein
Aitita Barinagako meza nagusira joaten zen domeketan. Horietako domeka batean, tabernako irratian gerra hasi zela entzun zuen. Gero, San Migel egun inguruan agertu ziren milizianoak Kalamuatik. Zazpi hilabetean egon ziren bertan.
-
Nazionalak herrira sartu zirenekoa
Laurentzi Aretxabaleta Goikoetxea (1930) Markina-Xemein
Frontoiaren ondoan egin zituzten babeslekuak, baina eurak kanpandorrera joaten ziren. Artilleriak tiro asko jaurti zituen Kalamua menditik Markinara. Nazionalak sartu zirenean, alkateak eta komandanteak diskurtsoa egin zuten zelaian: "Hemos conquistado otro pueblo para Dios" esan zuten besoa altxatuta.
-
Neskame Lekeition gerra sartu zenean
Gregoria Gandiaga Onaindia (1919) Markina-Xemein
Gerra sartu zenean, Lekeition egon zen neskame. Kapitain baten etxean egon zen eta bere ardura mahaia zerbitzatzea eta erosketak egitea zen. Aitak etxera etortzeko agindu zion gerra sartu zenean. Neba bi joan ziren gerrara, bat hil egin zen eta bestea zauritu. Gerra amaitu zenean, Erdotza jauregira joan zen Gregoria neskame.
-
Gerra hasi zen egunean Markinako jaiak ziren
Julian Maguregi Amesti (1924) Markina-Xemein
Gerra hasi zen egunean Markinako jaiak ziren. Egun horretan txirrindulari lasterketa egitekoak ziren. Markinatik Elgoibarrera joan behar zuten txirrindulariek eta Eibarren tiroka ari zirela jakin zuten. Horrela ba, ezin izan zuten Eibartik pasatu.
-
Arratera, monagilo
Txomin Apoita Zubizarreta (1924) Munitibar-Arbatzegi-Gerrikaitz
Arraten "monagiloa" behar zutela eta, bederatzi urte zituela joan zen hara Txomin. Gerra hasi zen egunean, Arraten zegoen. Munitibar eta Arrate artean dauden 45 kilometroak oinez egiten zituen, mendirik mendi. Arrateko eskolan ibili zen. Maistra batek ematen zien eskola, eta auzoko 16-17 neska-mutil ibiltzen ziren bertan. Munitibarko eskola baino hobea zen Arratekoa.
-
Jaime I eta Baleares gerrako itsasontziak
Kandido Urreizti Osa (1926) Mutriku
Gerra denborako kontuak. Herriko bikaria bere etxean egon zen ezkutatuta. Kandido Saturraranera bidali zuten senide batzuen etxera. Saturraran eta Ondarroa bitartean, Jaime I eta Baleares gerrako ontziak zeuden itsasoan. Itsasontzietatik Katetxe azpira bonbak nola botatzen zituzten kontatzen du.
-
Legionarioen atzetik heldu zen frontea Mutrikura
Eusebio Salegi Osa (1928) Mutriku
Laranga Handi baserrian bizi izan da beti. Gerra hasi zenean zortzi urte zituen eta zeozer helduko zela entzuten bazuten ere, ez zekiten gerra zer zenik. Legionarioak agertu ziren baserrietan zegoena eramaten (oiloak, animaliak...) eta mehatxuka.
-
Baserriko ganbarako lasto artean ezkutatuta
Eusebio Salegi Osa (1928) Mutriku
Legionarioak agertu zirenean gerra hastean, bizilagun askok ihes egin zuten eta mendian ezkutatuta egon ziren egunetan. Baserrian norbait ezkutatuta izan zuten lasto artean. Soldaduak bertara igo ziren eta nahiz eta bilatu ez zituzten aurkitu.
-
Frontearen lerroa baserri ondoan I
Eusebio Salegi Osa (1928) Mutriku
Baserri ondoan zulo bat egin zuten eta egunez bertara joaten ziren ezkutatzera. Soldaduak egunez baserri barruan egoten ziren eta gauean mendira igotzen ziren. Frontea baserri ondoan zegoen. Animaliak gabez atera egiten zituzten ere.
-
Itziar aldetik sartu zen gerra
Eusebio Salegi Osa (1928) Mutriku
Hamar egunez Debako mutil bat izan zuten ganbaran ezkutatuta. Soldaduak pasatuta, Debara itzuli zen. Itziarretik tiro ugari entzun zituzten eta hurrengo egunean gerra sartu zen Mutrikun.
-
Frenteko zuloak eta lubakiak
Eusebio Salegi Osa (1928) Mutriku
Egun batetik bestera sartu zen gerra eta jende askok ihes egin zuen. Gerra hasi baino egun batzuk lehenago, pagadian soldadu batzuk egon ziren eta gerra hasi zenean alde egin zuten. Ondoren, beste batzuk etorri ziren eta zuloak eta lubakiak egin zituzten. Bertan jaten zuten soldaduek. Santa Kutz aldera mugitu zen gero frontea. Tiroak nondik nora joaten ziren.
-
Aita Australian lanean eta Panaman kontsul
Angelita Osoro Urresti (1953) Mutriku
Aita gaztetan Australiara joan zen lanera. Diru asko egin zuen baina bizimodu gogorra izan zuen. Gerra hastean, soldadu izateko deitu zuten baina itzuli ez zenez iheslaritzat jo zuten. Panamara joan zen eta kontsul izendatu zuten.
-
Zumaian eskolan gerra hasi zenean
Benedikta Olazabal Bastida (1921) Mutriku
Gerra hasi zenean, Benedikta Zumaian zegoen ikasten. Mojei abitua kendu zieten. Eskola non zegoen. Madriletik ikasle batzuk eraman zituzten eskolara. Ikaskideei buruz hitz egiten du.
-
Emakumeak eta haurrak kamioietan eramaten zituzten gerra hasi zenean
Benedikta Olazabal Bastida (1921) Mutriku
Eskolatik prozesioak egiten zituzten. Uniforme marroia erabiltzen zuten. Gerra eskolan pasatu zuen, ez Mutrikun. Emakumeak kamioietan nola eramaten zituzten ikusten zuten.
-
Aita frontera eramatera joan zirenean
Agustin Alkorta Alzibar (1946) Mutriku
Aita frontera joateko bila joan zirenean, bere aitarekin zebilen goldaketan idiekin. Aitona saiatu zen soldaduak gelditzen baina ezin izan zuen. Mutil koxkorrak eramaten zituzten.
-
Gerra hasi eta segidan, frontera joan zen
Zeperino Mandaluniz Gorroño (1918) Muxika
Morroi lanak utzi zituenean, nabigatzen joateko asmoa zuen; baina gerra hasi zen, eta gerrara joan beharra izan zuen. Hiru egun Zugastietako Hipolitoren ferratokian egin ostean, Barakaldora joan ziren. Biharamunean, Langileen Batailoietara eraman zituzten. Eskolapioetan kintak osotu eta frontera eraman zituzten: Bizkargira, Sollubera, Artxandara eta Santander aldera. Castro-Urdialesen Ibarruriko alkatea aurkitu zuen: Burdaria auzoko Ramon Derteano. Hurrengo egunean, handik beste leku batera bidali zuten, Lizarrara (Nafarroa).