Gerraren hasiera

• Donostiatik Oñatira gerratik ihesi

  Tere Arregi Letamendi (1932) Arrasate

  Gurasoek Donostiako Mirakruz gaineko Arzak taberna kudeatzen zuten, eta ama sukaldaria zen. 1936an, Donostiatik Oñatira joan ziren aitajauna eta amandrearen etxera, gerratik ihesi. 1938an, berriz, Oñatitik Arrasatera bizitzera joan zen familia, Arrasaten errenta merkeagoa zelako. Bost ahizpatik bi Arrasaten jaiotakoak dira.

• Nazionalak, baserriak eta esne-bezeroak

  Elbira Berriotxoa Muñoa (1925) Arrasate

  1936ko irailaren 26an sartu ziren Nazionalak Arrasaten. Kaleko arriskutik alde egiteko, Elbiraren aita ganaduarekin "Arrixan" baserrira igotzen zen goizetan; seme-alabak ere berarekin egoten ziren. Iluntzean, kale-baserrira jaisten ziren, eta amak behiak jezten zituen. Esne-bezeroak beraien etxera joaten ziren esne bila.

• Nazionalak Krutzetxikin behera

  Elbira Berriotxoa Muñoa (1925) Arrasate

  Nazionalak Arrasaten sartu zirenean, Elbira "Arrixan" baserrian zegoen aita eta anai-arreba txikienekin; iluntzean, kalera jaisten ziren. Ama eta ahizpa zaharrenak, berriz, kale-baserria zaintzen geratu ziren. Krutzetxiki mendian behera joaten ikusi zituzten nazionalen tropak. Jendeak beldur handia zuen.

• Gerraren etorrerako bizipenak

  Karmen Abarrategi Eraña (1924) Soledad Abarrategi Eraña (1932) Arrasate

  Nola bizi izan zuten gerraren etorrera. Gerra hasieran gudariak etorri ziren: eurenean egondako gudari batzuen izenak aipatzen ditu Karmenek. Dragoien batailoia eta Malatesta batailoia. Aita soroan lanean zebilela tiroak bota zizkien, baita baserriko atera ere. Ibarretagainekoa baserria bi bandoen erdian zegoez, Garagartzara joan ziren.

• Gerra hasiera Domaikan erdi ezkutuan

  Edurne Galartza (1914) Antzuola

  Irakasle-ikasketak 1935. urtean bukatu zituen Edurnek. Arabako Zuiako Domaika herriko eskolan aritu zen maistra eta gerrak bertan harrapatu zuen. Bertako abadeak gomendatu zion bertan gera zedin, Oñatitik joandako hainbat errekete baitzebiltzan Murgiatik (Zuiako herri nagusia) eta haiek ikusiz gero arriskuan egon zitekeelako. Abadea bizkaitarra zen eta hura ere beldurrez zegoen.

• Gerra hasi zen egunean Markinako jaiak ziren

  Julian Maguregi Amesti (1924) Markina-Xemein

  Gerra hasi zen egunean Markinako jaiak ziren. Egun horretan txirrindulari lasterketa egitekoak ziren. Markinatik Elgoibarrera joan behar zuten txirrindulariek eta Eibarren tiroka ari zirela jakin zuten. Horrela ba, ezin izan zuten Eibartik pasatu.

• Neskame Lekeition gerra sartu zenean

  Gregoria Gandiaga Onaindia (1919) Markina-Xemein

  Gerra sartu zenean, Lekeition egon zen neskame. Kapitain baten etxean egon zen eta bere ardura mahaia zerbitzatzea eta erosketak egitea zen. Aitak etxera etortzeko agindu zion gerra sartu zenean. Neba bi joan ziren gerrara, bat hil egin zen eta bestea zauritu. Gerra amaitu zenean, Erdotza jauregira joan zen Gregoria neskame.

• Nazionalak herrira sartu zirenekoa

  Laurentzi Aretxabaleta Goikoetxea (1930) Markina-Xemein

  Frontoiaren ondoan egin zituzten babeslekuak, baina eurak kanpandorrera joaten ziren. Artilleriak tiro asko jaurti zituen Kalamua menditik Markinara. Nazionalak sartu zirenean, alkateak eta komandanteak diskurtsoa egin zuten zelaian: "Hemos conquistado otro pueblo para Dios" esan zuten besoa altxatuta.

• Jaime I eta Baleares gerrako itsasontziak

  Kandido Urreizti Osa (1926) Mutriku

  Gerra denborako kontuak. Herriko bikaria bere etxean egon zen ezkutatuta. Kandido Saturraranera bidali zuten senide batzuen etxera. Saturraran eta Ondarroa bitartean, Jaime I eta Baleares gerrako ontziak zeuden itsasoan. Itsasontzietatik Katetxe azpira bonbak nola botatzen zituzten kontatzen du.

• Frente Popularraren armamentu eskasa

  Jesus Aranburu Oskoz (1918) Errenteria

  Gerra zibilean Oiartzun aldetik sartu ziren nazionalak Errenterian, Arkaletik jaitsita, nonbait. Frente Popularrekoak zain zituzten, baina lehendabiziko egunetan behintzat, oso armamentu eskasarekin.

• Gerra hasi zeneko giroa

  Jesus Aranburu Oskoz (1918) Errenteria

  Gerra hasi zeneko eguna gogoratzen du: Pasai Antxoko festak ziren eta handik bueltan zetozela hasi ziren tiroak. Faxisten auto bat harrapatu zuten herrian eta igande osoa udaletxeko plazan egon zen, denek ikus zezaten. Soldaduak geroago hasi ziren Errenterian sartzen. Etxean balak ez sartzeko, koltxoiak jartzen zituzten leihoetan. 18 urte zituen berak orduan.

• Gerra Bermeora heldu zen eguna

  Anita Larrauri Anasagasti (1931) Bermeo

  Gogoan du gerra Bermeora heldu zenean zelan pasatu ziren soldaduen artetik etxera bidean. Aita soldadu eraman zuten. Uholde handia izan zenekoa ere gogoan du, zelan urak ekarri zituen hildako abereak Almika aldetik.

• ELAko karneta erre faxistak sartu zirenean

  Justo Astui Imatz (1922) Bermeo

  Errepublika denboran sarri izaten ziren mitinak. "Guardia asaltoak" etortzen ziren halakoetan; behin neska bat zauritu zuten tiroz. Manifestazioak ere ugari, sindikatuenak eta, UGTkoak esaterako. Kanpoko jendea gehienbat. CNT ere bazen. ELA ere bai. Justok sindikatu honen karneta zuen 14 urterekin. Faxistak sartu zirenean erre egin zuen. Ez zuen kuotarik pagatzen.

• Garraren hasiera

  Tomas Arrastoa Iguaran (1925) Amasa-Villabona

  Hamaika urte zituen gerra hasi zenean. Aitaren baserrira joan ziren kalea utzita. Vilabonan ez zen erresistentzia handiegirik egon. Ihesi joan ziren asko, beste batzuk fusilatuak izan ziren.

• Gerra hasiera

  Demetrio Garmendia Sarasola (1919) Baliarrain

  Gerra hasi zenean, 16 urte zituen. Ikaztegietako zubia bota zutela gogoan du. Nafarrak etorri ziren, eta horrela enteratu ziren gerra hasi zela. Orduan zazpi eguneko kontua zela esaten zuten. Nafarroatik Mola zetorrela esaten zuten. Francok Molari hegazkinean tranpa jarri ziola esaten zuten.

• Gerraren berria irratian

  Isidro Mandiola Solozabal (1924) Markina-Xemein

  Aitita Barinagako meza nagusira joaten zen domeketan. Horietako domeka batean, tabernako irratian gerra hasi zela entzun zuen. Gero, San Migel egun inguruan agertu ziren milizianoak Kalamuatik. Zazpi hilabetean egon ziren bertan.

• Gerra hasiera Gaztelun

  Maria Albizu Irizar (1908) Leaburu

  Gerra hasi zenean, Gaztelun zegoen. Gorriak Leaburun izan ziren. Gero Tolosaldera pasa zen. Soldaduak Nafarroatik etortzen ziren. Etxean egoteko esaten zuten. Beraiek lanean jarraitu zuten, baina ez zuten beldurrik pasa. Nafarrak euskaldunak ziren. Soldaduak esnea eta arrautzen bila etortzen zitzaizkien.

• Gerra hasi eta Bizkaia aldera ihesi

  Gabriel Nogues Martikorena (1920) Lasarte-Oria

  Iruñean aritu zen ikasten jostun izateko, eta oporretarako etxera etorri zenean hasi zen gerra. Gerra hasi zeneko oroitzapenak gogoan ditu: altxamenduak, erreketeak, moroak, haiei buruzko esamesak... Hemengo jendea prestatzen hasi zen moro eta erreketeen aurka egiteko, psikosia egon zen. Azkenean, jende askok alde egin zuen herritik Bizkaia aldera: Gabrielen familia Eibarko familiarteko batzuen etxera joan zen hasieran; gerora, Gorozikako baserri batera joan ziren denak batera; handik Bilbora; baina, Bilbo ebakuatu zutenean, familia guztia Frantziara joan zen eta Gabrielek Bilbon geratu behar izan zuen 17 urte zituelako. Bilbon bera bakarrik geratu zen eta nola-hala moldatu behar izan zuen aurrera egiteko. Nahita ere ezin zuen Lasartera itzuli orduan, frontea baitzegoen tartean.

• Gerra hasiera, Irunen

  Patxi Bolaño Olea (1927) Irun

  Gerra nola hasi zen, uztailean. Pikoketa abuztuan hartu zuten erreketeek, eta egun hartan eman zioten sua beraien etxeari gorriek. Ortiz de Zarate hil zuten. San Martzialen hiru eguneko tiroketa izan zen. Minako ur-jauzitik ikusi zuten dena. Mandoak nola amildu ziren. Maindire zuriarekin joan zen aita.

• Gerra hasi zenean, politikaz gutxi zekiten

  Juan Joxe Imaz Mujika (1919) Hernialde

  Gerra hasi zenean, nafarrak zetozela esan zuten. Arratsaldean belarra biltzen ari zirela enteratu ziren. Ezer ez zekitela azpimarratzen du. Txapel gorriak Hernialdera iritsi ziren, Montezkuetik barrena.