Gerratik itzulera

• Bueltan, San Jeronimo kalera; irakasle

  Amale Arzelus Arrieta (1924) Donostia

  Bueltan, etxerik ez; alokairuan zeuden aurretik. San Jeronimo kalera joan ziren bizitzera, osaba-izebekin. Gose garaia, errazionamendua. Ama maistra zen; bera ere frantsesa irakasten hasi zen, etxean.

• Donostiara bueltatzeko paperak

  Jabier Amunarriz Andonegi (1924) Donostia

  Irratia itxi ondoren, Donostiara bueltatzeko paperak egiten hasi zen. Gurasoak hilero joaten ziren bisitan Iparraldera, baina biak hilak ziren bueltatzea lortu zuen orduko. Nola joaten ziren Iparraldera.

• Valentziatik Eibarrera bueltan

  Benigna Sarasketa Maiztegi (1922) Eibar

  Eibarrera bueltatu zirenean eskoletan atxilotuta egon ziren gau batez. Trenez bueltatu ziren. Eibar apurtuta zegoen; beraien bizilekua aipatzen du.

• Santander erori zenean

  Emilia Unamuno Zamakola (1915) Eibar

  Hegazkinak, kanoikadak, tankeak... Santanderren, erori zenean. Itsasontzirako ilara egiten egon ziren, Donostiara joateko. Zilarrezko sei hogei duroko zituzten. Aitak duro bat eman zion Eibarko gizon bati, eta handik 4-5 urtera bueltatu zion hark.

• Buelta Eibarrera

  Emilia Unamuno Zamakola (1915) Eibar

  Santanderren eroritakoei zer kenduko zebilen jendea. Inazio Anaitua aitaren laguna zen. Eibarrera sartzeko sinadura behar zen. Trenean joan ziren. Donostiako geltokian igaro zuten gau osoa.

• Bueltan, etxerik ez

  Emilia Unamuno Zamakola (1915) Eibar

  Eibarrera bueltan, etxerik ez zuten: Kalbetoi kaleko etxea, errekisatuta. Familia baten etxera joan ziren. Lana topatu zuen; ez zen zaila, gizonik ez zegoelako.

• Etxea egiteko komeriak

  Lucio Lizartza Esnaola (1932) Berastegi

  Neskarekin hasitakoan, etxerik ez zuten. Zer egin zuten etxea egiteko kontatzen du: anaiarekin batera diru-laguntza eskatu, eta etxea egin zuten familiaren lurretan; Donostiako arkitektoa ekarri zuten, eta beraiek atera zituzten zimenduak. Jendea esamesaka ibili zen etxea egin bitartean. Kontratista Leitzan topatu zuten.

• Etxea egiten hasi eta hura ordaintzeko lanak

  Lucio Lizartza Esnaola (1932) Berastegi

  Bost urte egon zen nobiotan, etxea egin arte zain egon baitziren. Diru-laguntzak asko lagundu zien. Lanean suertea eduki zuen, igandetan aste osoko lana egiten uzten baitzioten. Gaztetan ez zuten aprobetxatu denbora elkarrekin egoteko.

• Ama-alabak Bergarara, aita Bartzelonako kartzelara

  Lucia Farras Laskurain (1926) Bergara

  Canfranc-etik zeharkatu zuten muga amak eta hiru alabek. Autobusean ekarri zituzten Donostiara. Komisarian mila paper egin eta gero heldu ziren etxera. Aita Frantzian geratu zen, baina handik gutxira, bere kontrako kargurik ez zegoelakoan, itzultzea erabaki zuen. Bila joan zitzaizkion Canfranc-era Bergaratik, baina muga zeharkatu bezain laster atxilotu eta Huescako kartzelara eraman zuten. Handik Bartzelonako Modelora.

• Emakumeen aisialdiko ohiturak

  Maria Altuna Bereziartua (1934) Azpeitia

  Urrestillan emakumeak tabernan sartzen ziren batzuetan; kafea hartzeko ohitura gerora sartu zen. Emakume gutxik erretzen zuten zigarroa; Mariaren lagun batzuek hondartzan erretzen zuten.

• Emakumeak oso gutxitan tabernara

  Maria Pilar Unanue Arkaiz (1937) Azpeitia

  Emakumeak lehen ez ziren sartzen tabernetara. Aste Santutan, ordea, bai, txokolatea jatera. "Eztayei" buruz hitz egiten du: ezkondu aurretik emakumeek egiten zuten merienda.

• Emakumeen eta gizonen arteko diferentziak

  Maria Pilar Unanue Odriozola (1941) Azpeitia

  Emakumeek ez zuten tabernara joateko ohiturarik, eta sartuz gero, gaizki ikusia zegoen. Etxean ere arau desberdinak zeuden mutilentzat eta neskentzat. Ilunpetan ibiltzeko zer argi erabiltzen zuten azaltzen du.

• Kalean paseatzen neskak

  Mila Gorostegi Alberdi (1936) Azkoitia

  Emakumeak ezin ziren tabernetara sartu. Kale Nagusian gora eta behera ibiltzen ziren, mutilak txikiteoan ari ziren bitartean.

• Aitaren lagun karlista

  Begoña Gabilondo Etxaniz (1921) Azkoitia

  Frantziatik bueltan, Guardia Zibilengana joan behar zuten egunero. Etxea gorde zieten. Baina aita ez zen atrebitzen etortzen. Donostian zegoen, Mirakruz kalean, eta egun batean lankide bat joan zitzaion, karlista, abisua ematera, alde egiteko handik. Igeldoko baserri batera joan zen. Bizitza salbatu zion. Aitaren lagunik onena hil egin zuten, Azkoitian geratu zelako. Urrestilla aldean hil zuten.

• Mespretxuzko begiradak

  Begoña Gabilondo Etxaniz (1921) Azkoitia

  Bueltan etorritakoei, mespretxua. Guardia zibilaren alabari nola erantzun zion. Jende ona ere bazegoen: tximiniatik ke beltza ikusten zela abisatu zien bizilagun karlistak. Paperak erretzen ari ziren. Jende asko hil zen gerran.

• Gerrako umezurtzentzat ikastetxea

  Eulalia Aranburu Urkizu (1932) Hernani

  Bederatzi urterekin Biteri eskolara joaten hasi zen. Gerrako umezurtza izatearren, ikastetxe berezi bat bazuten eta hara joateko deia jaso zuen.

• Gerrako umezurtzen ikastetxea Oronoz-Mugairen

  Eulalia Aranburu Urkizu (1932) Hernani

  Galizia, Zaragoza, Burgos eta beste hainbat lekutako umeak zeuden gerrako umezurtzentzako ikastetxean. Oronoz-Mugairen zegoen, militarren eskuetan. Non zegoen eta nolakoa zen kontatzen du.

• Ihes egin eta herrira itzulitakoei zigorrak

  Ixabel Zubillaga Huici (1930) Hernani

  Gogoan dauka gerra garaian Hernanin soldaduak ikusi izana. Alde egin eta herrira itzultzen ziren hernaniarrak zigortu egiten zituzten. Emakumeei ilea moztu eta olioa ematen zieten.

• Sei urterekin Hernanira

  Rufina Telletxea Ollokiegi (1931) Hernani

  Sei urte zituela aitaren arrebaren etxera etorri ziren, 1937an. Eskolan Agustina Zapiain eta (Presen) Miner izan zituen maistra, hernaniarrak.

• Ospitalean bizitzen

  Rufina Telletxea Ollokiegi (1931) Hernani

  Bederatzi urtera arte Karabelen bizi izan zen. Izebak oinaze handiz bizi izan zuen aita fusilatu izana. Amona inude egon zen etxekoek ospitalean bizitzeko kuota ordaitzen zieten Rufina eta senideei. Umezurtzak eta nagusiak bizi ziren.